بلکه خواستم عرض کنم که این نظریه را برای اوّلین بار قرآن ابراز داشته است که دین جزو نهاد بشر است، و قبل از اسلام چنین تزی در جهان وجود نداشت. تا قرن هفدهم و هجدهم و نوزدهم میلادی، بشر در این زمینهها هزار گونه فکر میکرد، در حالی که اکنون میبینیم کاوشهای روانی، هماهنگ با قرآن میگوید:«فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها».

نظریات درباره علل پیدایش دین

راجع به اینکه دین چگونه در میان مردم پیدا شد و آیا از میان خواهد رفت یا نه، حرفها و فرضیهها آنقدر زیاد است که اگر بخواهیم همه آنها را برشماریم وقت زیادی میگیرد؛ به اجمال برایتان عرض میکنم: زمانی آمدند گفتند دین مولود ترس است، بشر از طبیعت میترسیده، از صدای غرّش رعد میترسیده، از هیبت دریا میترسیده، و نتیجه ترس سبب شده که فکر دین در سر مردم پیدا شود. یکی از حکمای قدیم روم به نام «لوکرتیوس» گفته است: «نخستین پدر خدایان ترس است» [1]. در زمان ما هم بوده و هستند کسانی که همین فرضیه قدیمی و کهنه را تأیید میکنند و مکرّر در سخنان خود به عنوان یک فکر تازه آن را بازگو مینمایند.

بعضی گفتند علّت پیدایش دین جهل و نادانی بشر است؛ بشر میخواسته حوادث جهان را تعلیل نماید و برای آنها علّت ذکر کند و چون علّتها را نمیشناخته است، علّت ماوراء طبیعی برای حوادث فرض کرده است.

بعضی دیگر گفتهاند علّت اینکه بشر به سوی دین گراییده علاقهای است که به نظم و عدالت دارد؛ وقتی که در دنیا از طرف طبیعت یا اجتماع بیعدالتی میبیند، برای اینکه تسکینی جهت آلام درونی خود پیدا کند دین را برای خویشتن میسازد.

صاحبان فرضیههای فوق گفتند: علم را توسعه بدهید، دین از میان میرود. چنین فرض کردند که با توسعه علم، خود به خود دین از میان میرود؛ عالم شدن مساوی است با بیدین شدن.

بعضی آمدند برای پیدایش دین یک علّت دیگر فرض کردند و گفتند دین