علیه دین نهضت و قیام بشود باز دین به شکل دیگر ظاهر میشود.

اینکه عرض کردم «به شکل دیگر» مقصودم این است که بعد از مدّت موقّتی دوباره باز میگردد، رفتنی نیست.

ویل دورانت که شخصاً لا دین است، در کتاب درسهای تاریخ ضمن بحث درباره «تاریخ و دین» با نوعی عصبانیت میگوید: «دین صد جان دارد، هر چیزی اگر یک بار میرانده شود برای همیشه میمیرد مگر دین که اگر صد نوبت میرانده شود باز زنده میشود» [1]. این را که «دین مردنی نیست» میخواهم بر پایه علمی برای شما بیان کنم که طبق قانون طبیعت چه چیز در دنیا از میان رفتنی است و چه چیز برای همیشه باقی خواهد ماند. البتّه نمیخواهم راجع به اشیاء خارج از اجتماع بشر صحبتی کرده باشم، بحثم فعلًا راجع به پدیدههای اجتماعی است، راجع به آن چیزهایی است که در زندگی اجتماعی ما هست؛ ببینیم طبق قانون خلقت چه چیزهایی برای همیشه باقی خواهد ماند و چه چیزهایی از میان میروند و زمان آنها را فرسوده و کهنه میکند.

معیار جاودانگیها

پدیدههای اجتماعی در مدّتی که باقی هستند حتماً باید با خواستههای بشر تطبیق کنند؛ به این معنی که یا خود آن پدیدهها خواسته بشر باشند و یا تأمین کننده خواستههای بشر بوده باشند؛ یعنی یا باید بشر خود آنها را بخواهد، از عمق غریزه و فطرتش آنها را بخواهد، و یا باید از اموری باشند که و لو اینکه انسان از عمق غریزه آنها را نمیخواهد و خودشان مطلوب طبیعت بشر و هدف تمایلات بشر نیستند امّا وسیله میباشند یعنی وسیله تأمین خواستههای اوّلیه بشر میباشند و حاجتهای او را بر میآورند.

در میان خواستههای بشر باز دو جور خواسته داریم: خواستههای طبیعی و خواستههای غیر طبیعی، یعنی اعتیادی. خواستههای طبیعی آن چیزهایی است که ناشی از ساختمان طبیعی بشر است، یک سلسله امور است که هر بشری به موجب آنکه بشر است خواهان آنهاست، و رمز آنها را هم هنوز کسی مدّعی نشده که کشف