باصره نسبت یک حسّ محدود به یک حسّ نامحدود (البتّه نامحدود نسبی) است و عیناً همین نسبت میان تمام حواسّ ما و قوّه عاقله ما برقرار است.

جهان غیب

اما اینکه عقلها از چه راه وجود جهانی دیگر را اکتشاف میکنند؟ چه آثار و علائمی در این جهان وجود دارد که عقل را به جهان دیگر رهبری میکند؟ مطلبی است که از عهده این بحث مختصر خارج است، ولی اشاره به این مطلب بد نیست و آن اینکه علم و فلسفه در تحلیل نهایی خود به آنجا رسیده است که اصل و مایه هر امر مادّی حرکت است. علوم به طریقی و فلسفه به طریق دیگر این نظر را اثبات و تأیید کرده است.

از نظر فلسفه همه چیز در ذات و جوهر خود متغیر است؛ تمام جهان یک قافله در حال «سیر و حرکت» را تشکیل میدهد، امّا نه قافلهای که تنها کارش انتقال از مکانی به مکان دیگر است، بلکه قافلهای که کارش انتقال از وجودی به وجود دیگر است و البتّه به صورت اتّصالی و استمراری. صدر المتألّهین شیرازی با براهین متقن ثابت کرده است که حتی جواهر عالم در تغییرند؛ یعنی همان چیزی که امثال ارسطو و بو علی محال میدانستند، او جایز بلکه واقع و ضروری و حتمی میداند. از نظر این فیلسوف، جهان یک واحد حرکت است، دائماً در حال حدوث و فناست، یک حدوث دائم و مستمرّ است. طبق این نظر، غیر قائم بالذات بودن جهان، یعنی قائم بالغیر بودن جهان، واضحتر و روشنتر از آن است که نیازی به توضیح داشته باشد. طبق این نظر بحث در این نیست که جهان در یک لحظهای از عدم به وجود آمده پس علّتی آن را به وجود آورده است، بلکه بحث در این است که جهان تدریجاً و دائماً از عدم به وجود میآید و استمراراً دستی او را به وجود میآورد و فانی میکند: