محدود و نامحدود

به حسب فرض اوّلی عقل، موجود بر دو قسم است: محدود و نامحدود. وقتی محدود را تعریف کنیم نامحدود هم روشن میشود. شما که در اینجا نشستهاید، یک نقطه معین و یک مقدار معین از فضا را اشغال کردهاید و در نقطه دیگر و جای دیگر نیستید و اگر بخواهید در نقطه دیگر در روی صندلی دیگر بنشینید، ناچار باید این نقطه را رها کنید و با حرکت، خود را به نقطه دیگر منتقل نمایید، یعنی نمیتوانید در عین اینکه در این نقطه هستید در آن نقطه باشید. شما از نظر «مکان» محدود به مکان خاص هستید.

همین طور است از لحاظ زمان. ما در این زمان هستیم و در زمانهای پیش نبودهایم، همچنانکه در زمانهای بعد نخواهیم بود.

حالا اگر موجودی از نظر مکانی و زمانی نامحدود باشد، به معنی این است که هیچ مکانی و هیچ زمانی از او خالی نیست و در همه زمانها و همه مکانها هست، بلکه محیط بر مکان و زمان است؛ و در این وقت است که حواس ما از درک چنین موجودی عاجز و ناتوان است. ما به این دلیل یک شیء خاص را میبینیم که محدود است و در جهت معین قرار دارد، قابل اشاره است، شکل دارد. اگر نامحدود باشد و شکل و جهت نداشته باشد قهراً نخواهیم توانست او را دید.

ما یک آواز را به این دلیل میشنویم که گاهی هست و گاهی نیست. اگر یک آواز ممتدّ و یکنواخت همیشه با پرده گوش ما سر و کار داشته باشد هرگز او را نخواهیم شنید. غزالی میگوید ما از آن جهت نور را میشناسیم که گاهی هست و گاهی نیست، در یک جا هست و یک جا نیست؛ اگر وضع نور چنین میبود که همیشه جهان روشن بود، به طور یکنواخت هم روشن بود، سایه و تاریکی نبود، افول و غروبی نبود، در این وقت چیزی را که هرگز نمیشناختیم و به وجودش پی نمیبردیم همین نور بود که ظاهرترین اشیاء است و ظاهر کننده چیزهای دیگر است. پس ما نور را به کمک ضدّش که ظلمت است میشناسیم و وجودش را تصدیق میکنیم. محمود شبستری عارف معروف میگوید: