به خدا سوگند- ای ابا خالد!- که نور امام در دل مردم با ایمان که تحت نفوذ و سیطره معنوی او هستند از نور خورشید در روز روشنتر است.

مقصود این است که محدود کردن هدف و مقصد و ظاهر و باطن دستورهای دینی به آثاری که از نظر زندگی مترتّب میشود، و قرب الهی را که نتیجه مستقیم انجام صحیح این اعمال است یک امر اعتباری و مجازی از قبیل تقرّب به ارباب زر و زور در دنیا تلقّی کردن بدون آنکه نقش مؤثّری در حیات معنوی و واقعی انسان داشته باشد و او را واقعاً در نردبان وجود بالا ببرد، اشتباه بزرگی است. افرادی که مراتب قرب را واقعاً طی کرده و به عالیترین درجات آن نائل گشته یعنی واقعاً به کانون هستی نزدیک شدهاند، طبعاً از مزایای آن بهرهمند شدهاند و همانها هستند که احاطه بر عالم انسانی دارند و ارواح و ضمائر دیگران را تحت تسلّط میگیرند و شهید بر اعمال دیگراناند.

اساساً هر موجودی که قدمی در راه کمال مقدّر خویش پیش رود و مرحلهای از مراحل کمالات خود را طی کند، راه قرب به حق را میپیماید. انسان نیز یکی از موجودات عالم است و راه کمالش تنها این نیست که به اصطلاح در آنچه امروز «تمدّن» نامیده میشود- یعنی یک سلسله علوم و فنون که برای بهبود این زندگی مؤثّر و مفید است و یک سلسله آداب و مراسم که لازمه بهتر زیستن اجتماعی است- پیشرفت حاصل کند. اگر انسان را تنها در این سطح در نظر بگیریم مطلب همین است، ولی انسان راهی و بعدی دیگر دارد که از طریق تهذیب نفس و با آشنایی آخرین هدف یعنی ذات اقدس احدیت حاصل میگردد.

از عبودیت تا ربوبیت

تعبیر زنندهای است: از بندگی تا خداوندگاری؟!! مگر ممکن است بندهای از مرز بندگی خارج گردد و پا در مرز خدایی بگذارد (این التّراب و ربّ الارباب)؟! به قول محمود شبستری: