بنابراین محال است که انسان در اثر طاعت و بندگی و پیمودن صراط عبودیت به مقام فرشته نرسد و یا بالاتر از فرشته نرود و لا اقل در حدّ فرشته از کمالات هستی بهرهمند نباشد. قرآن برای تثبیت مقام انسانی میگوید:

«ما فرشتگان را فرمان دادیم که در پیشگاه آدم سجده کنند و همه فرشتگان بلا استثناء سجده کردند جز ابلیس که حاضر نشد» [1].

حقّاً باید گفت منکر مقام انسان هر که هست ابلیس است.

حیات ظاهر و حیات معنی

انسان در باطن حیات ظاهری حیوانی خود یک حیات معنوی دارد. حیات معنوی انسان که استعدادش در همه افراد هست از نظر رشد و کمال از اعمالش و اهدافش سرچشمه میگیرد. کمال و سعادت انسان و همچنین سقوط و شقاوت او وابسته به حیات معنوی اوست که وابسته است به اعمال و نیات و اهداف او و به اینکه با مرکب اعمال خود به سوی چه هدف و مقصدی پیش میرود.

توجّه ما به دستورهای اسلامی تنها از جنبههای مربوط به زندگی فردی یا اجتماعی دنیوی است. شک نیست که دستورهای اسلامی مملوّ است از فلسفههای زندگی در همه شؤون. اسلام هرگز مسائل زندگی را تحقیر نمیکند و بیاهمّیت نمیشمارد. از نظر اسلام، معنویت جدا از زندگی در این جهان وجود ندارد. همانطور که اگر روح از بدن جدا شود، دیگر متعلّق به این جهان نیست و سرنوشتش را جهان دیگر باید معین کند، معنویت جدا از زندگی نیز متعلّق به این جهان نیست و سخن از معنویت منهای زندگی در این جهان بیهوده است.

امّا نباید تصوّر کرد که فلسفههای دستورهای اسلامی، در مسائل زندگی خلاصه میشود؛ خیر، در عین حال به کار بستن این دستورات وسیلهای است برای طی طریق عبودیت و پیمودن صراط قرب و استکمال وجود. انسان یک سیر کمالی باطنی دارد که از حدود جسم و مادّه و زندگی فردی و اجتماعی بیرون است و از یک سلسله مقامات