چنانکه میبینیم در این اشکال، از «جبر تاریخ»، «تغییر نیازمندیها»، «لزوم رعایت مقتضیات زمان» سخن به میان آمده است؛ از این رو لازم است ما درباره این سه موضوع که عنصر اصلی این ایراد را تشکیل میدهند اندکی بحث کنیم، سپس راه حلّ مشکل را از نظر اسلام بیان نماییم.

این مقاله ادّعا ندارد که در این صفحات محدود بتواند همه جوانب این مطلب را به تفصیل متعرّض شود؛ زیرا بررسی چنین مسألهای که به فلسفه و فقه و تاریخ و جامعهشناسی توأماً مربوط است در خور یک کتاب پر حجم و محصول سالها مطالعه است. این مقاله امیدوار است نشانههایی از راه حلّ این مشکل ارائه دهد.