در طبیعت، «پدیدهها» متغیرند نه قانونها. اسلام قانون است نه پدیده. اسلام آنوقت محکوم به مرگ است که با قوانین طبیعت ناهماهنگ باشد، امّا اگر چنانکه خود مدّعی است از فطرت و سرشت انسان و اجتماع سرچشمه گرفته باشد و با طبیعت و قوانین آن هماهنگی داشته باشد، چرا بمیرد؟!

ولی گاهی از جنبه اجتماعی ایراد میکنند، میگویند: مقرّرات اجتماعی یک سلسله مقرّرات قراردادی است که بر اساس نیازمندیهای اجتماعی وضع میشود.

نیازمندیها که مبنا و اساس مقرّرات و قوانین اجتماعی میباشند به موازات توسعه و تکامل عوامل تمدّن در تغییرند، نیازمندیهای هر عصر با نیازمندیهای عصر دیگر متفاوت است، نیازمندیهای بشر در عصر موشک و هواپیما و برق و تلویزیون با نیازمندیهای عصر اسب و الاغ و شتر به کلّی فرق کرده است؛ چگونه ممکن است مقرّرات زندگی او در این عصر همان مقرّرات عصر اسب و الاغ و شتر باشد؟ به عبارت دیگر، توسعه و پیشرفت عوامل تمدّن، لزوماً و جبراً مقتضیات جدیدی میآورد؛ نه ممکن است جلو «جبر تاریخ» را گرفت و زمان را به یک حال نگه داشت و نه ممکن است با مقتضیات زمان هماهنگی نکرد. پابند بودن به مقرّرات ثابت و یکنواخت، مانع انعطاف و انطباق با مقتضیات زمان و هماهنگی با قافله تمدّن است.

بدون شک مهمترین مسألهای که ادیان و بالاخص اسلام در این عصر با آن مواجه است همین مسأله است. نسل جدید جز درباره تحوّل و دگرگونی و نوطلبی و درک مقتضیات زمان نمیاندیشد. در مواجهه با این نسل، اوّلین سخنی که به گوش میرسد همین است. از نظر افراطیهای این نسل، مذهب و نوخواهی دو پدیده متضادّند: خاصیت نوخواهی، تحرّک و پشت کردن به گذشته است و خاصیت مذهب، جمود و سکون و توجّه به گذشته و پاسداری وضع موجود.

اسلام بیش از هر مذهب دیگر باید با این گروه پنجه نرم کند، زیرا اسلام از طرفی دعوی جاودانگی دارد- که بر گوش این گروه سخت سنگین است- و از طرف دیگر در همه شؤون زندگی مداخله کرده است از رابطه فرد با خدا گرفته تا روابط اجتماعی افراد، روابط خانوادگی، روابط فرد و اجتماع، روابط انسان و جهان. اگر اسلام مانند برخی ادیان دیگر به یک سلسله تشریفات عبادی و دستور العملهای خشک اخلاقی قناعت کرده بود چندان مشکلی نبود، امّا با اینهمه مقرّرات و قوانین مدنی، جزائی، قضائی، سیاسی، اجتماعی و خانوادگی چه میتوان کرد؟