* بیانات گذشته میتواند دورنمایی از سیمای اندیشه ختم نبوّت در میان اندیشههای اسلامی رسم کند و پایهها و ارکان آن را ارائه دهد.

معلوم شد اندیشه ختم نبوّت بر این پایه است که اوّلًا مایه دین در سرشت بشر نهاده شده است، سرشت همه انسانها یکی است، سیر تکاملی بشر یک سیر هدفدار و بر روی یک خطّ مشخّص و مستقیم است؛ از این رو حقیقت دین که بیان کننده خواستهای فطرت و راهنمای بشر به راه راست است یکی بیش نیست.

ثانیاً یک طرح به شرط فطری بودن، جامع بودن، کلّی بودن و به شرط مصونیت از تحریف و تبدیل و به شرط حسن تشخیص و تطبیق در مرحله اجرا میتواند برای همیشه رهنمون و مفید و مادر طرحها و برنامهها و قوانین جزئی بینهایت واقع گردد.

مباحث آینده بهتر این مطلب را روشن خواهد کرد. اکنون به بررسی و پاسخ پرسشهایی که در آغاز گفتار اشاره شد میپردازیم.

دروازه های آسمان

اوّلین پرسشی که اندیشه ختم نبوّت به وجود میآورد، درباره رابطه انسان با جهان غیب است. چطور میشود که انسان اوّلیه با همه بدویت و بساطت، از طریق وحی و الهام با جهان غیب ارتباط پیدا کرده و دروازههای آسمان به روی او باز بوده است، امّا بشر پیشرفته کمال یافته بعدی از این موهبت محروم و درهای آسمان به رویش بسته شده است؟ آیا واقعاً استعدادهای معنوی و روحی بشر کاهش یافته و بشریت از این نظر تنزّل کرده است؟

این شبهه از این پندار پدید آمده که ارتباط و اتّصال معنوی با غیب مخصوص پیامبران است و لازمه انقطاع نبوّت بریده شدن هر گونه رابطه معنوی و روحانی میان جهان غیب و جهان انسان است.

امّا این پندار، سخت بیاساس است. قرآن کریم نیز ملازمهای میان اتّصال با غیب و ملکوت و میان مقام نبوّت قائل نیست، همچنانکه خرق عادت را به تنهایی دلیل