تکامل انسان به این نحو نیست که در هر زمانی تحت تأثیر یک سلسله علل- صنعتی یا اجتماعی یا اقتصادی- در یک راه حرکت کند و دائماً تغییر مسیر و تغییر جهت بدهد.

اینکه قرآن با اصرار زیاد، دین را یکی میداند و فقط به یک شاهراه قائل است و اختلاف شرایع و قوانین را مربوط به خطوط فرعی میداند، مبتنی بر این اصل فلسفی است.

بشر در مسیر تکاملی خود مانند قافلهای است که در راهی و به سوی مقصد معینی حرکت میکند، ولی راه را نمیداند؛ هر چندی یک بار به کسی برخورد میکند که راه را میداند و با نشانیهایی که از او میگیرد دهها کیلومتر راه را طی میکند تا میرسد به جایی که باز نیازمند راهنمایی جدید است؛ با نشانی گرفتن از او افق دیگری برایش روشن میشود و دهها کیلومتر دیگر را با علاماتی که گرفته طی میکند تا تدریجاً خود قابلیت بیشتری برای فراگیری پیدا میکند و میرسد به شخصی که «نقشه کلّی» راه را از او میگیرد و برای همیشه با در دست داشتن آن نقشه، از راهنمای جدید بینیاز میگردد.

قرآن با توضیح این نکته که راه بشر یک راه مشخّص و مستقیم است و همه پیامبران با همه اختلافاتی که در راهنمایی و دادن نشانی به حسب وضع و موقع زمانی و مکانی دارند، به سوی یک مقصد و یک شاهراه هدایت میکنند، جادّه ختم نبوّت را صاف و رکن دیگر از ارکان آن را توضیح میدهد؛ زیرا ختم نبوّت آنگاه معقول و متصوّر است که خطّ سیر این بشر متحوّل متکامل، مستقیم و قابل مشخّص کردن باشد؛ امّا اگر همان طور که خود بشر در تکاپوست و هر لحظه در یک نقطه است، خطّ سیر او نیز دائماً دستخوش تغییر و تبدیل باشد و نهایت و مقصد و مسیر، مشخّص نباشد و در هر برههای از زمان بخواهد در یک جادّه حرکت کند، بدیهی است که ختم نبوّت- یعنی دریافت یک نقشه و برنامه کلّی و همیشگی- معقول و متصوّر نیست.

* در سوره بقره آیه 143 چنین آمده است: