در حدیث است که جاثلیقی (عالمی از علمای مسیحی) به امیر المؤمنین علی (ع) گفت: «أخبرنی عن وجه الرّبّ» یعنی به من بگو «چهره حق» که قرآن میگوید به هر طرف رو کنید رو به خدایید و روی خدا با شماست، یعنی چه؟ روی خداوند کدام طرف است؟ «فدعا علی بنار و حطب فأضرمه» علی (ع) دستور داد هیزم و آتش آوردند؛ هیزم را آتش زد، مشتعل شد، فضا را روشن کرد. «فلمّا اشتعلت قال: أین وجه هذه النّار یا نصرانی؟» پرسید: چهره این آتش کدام طرف است؟ گفت: همه طرف و همه جا چهره است. فرمود: «هذه النّار مدبّرة مصنوعة لا یعرف وجهها» این آتش با این کیفیت که دیدی مصنوعی و مخلوقی است از مخلوقات خدا و همه طرف روی اوست، تو میخواهی خداوند جهت معین داشته باشد. «و خالقها لا یشبهها» و البتّه خداوند شبیه مخلوقات خود نیست، او منزّه است از شبیه و مثل و نظیر، و مقدّس است از تشبیه. «و للّه المشرق و المغرب فأینما تولّوا فثمّ وجه اللّه» مشرق و مغرب از آن خداست. به هر کجا که رو کنی به سوی خداست. «لا یخفی علیه خافیة [1]» هیچ چیز بر او پوشیده نیست.

مشرق و مغرب جهان ملک خداست، ظهور فعل اوست. او به همه چیز احاطه دارد. هیچ چیز از او خالی نیست. به هر طرف رو کنید به خدا رو آوردهاید.

خود شناسی

میگویند خود شناسی مقدّم بر خداشناسی است؛ انسان تا خود را نشناسد نمیتواند خدا را بشناسد. این سخن از جهات متعدّد درست است نه از یک جهت. یک جهتش این است که [انسان] باید وضع دستگاه گیرنده فکری خود را بشناسد، باید خود را به ضعف و نقص و قصور بشناسد تا خدا را به کمال و قوّت و لا تناهی بشناسد؛ باید قصور فهم و ادراک خود را بشناسد که تا موجودی محدود و ناقص نباشد و تا او را ضدّی و نقطه مقابلی نباشد نمیتواند او را بشناسد. پس طمع نکند که من باید خداوند را با حسّی از حواسّ خود درک کنم. باید بداند که محسوساتش هم اگر همه یکنواخت