است که ما مجهولات خود را باید به آنجا ارجاع کنیم.

خدایی که در ردیف علل مادّه و طبیعت قرار بگیرد خدای واقعی نیست. خدایی که قرآن معرّفی میکند این طور نیست. طبق تعلیمات قرآن این طرز فکر در باب توحید، شرک است و کفر و الحاد. خدایی که قرآن معرّفی میکند با همه چیز هست و در همه جا حاضر است؛ هیچ جا از او خالی نیست و نسبتش با همه موجودات و علل و اسباب علی السّواء است؛ تمام سلسله منظّم علل و اسباب قائم به ذات اوست.

آن روش، روش معمولی افرادی است کم عمق که خداوند را در میان مجهولات و مسائلی که علل ظاهری آنها را نمیدانند جستجو میکنند؛ ولی قرآن از طریق حیات و ممات و نظام متقن و موجودی که هست، از راه اینکه در این نظام موجود و متقن افق حیات بالاتر از افق مادّه است، نوری است که بر پیکر بیروح مادّه میتابد، کمالی است که بر او افاضه میشود، حقیقتی است که مادّه صرفاً جنبه قبول و پذیرش نسبت به او دارد نه جنبه فاعلیت و دهش، از این راه دست ما را میگیرد و ما را به افق ملکوت و باطن جهان نزدیک میکند.

مطابق این بیان و این طرز فکر، حیات و زندگی در هر جا که پیدا شود، در هر مادّهای که پیدا شود، طبق هر شرایط و قانونی که پیدا شود، خواه ابتداءً به طور خلق السّاعه پیدا شود و خواه از طریق تدریج و تکامل، خواه زندهای از زنده دیگر مشتق شده باشد و یا شرایط حیات به طور دیگر فراهم شده باشد، خواه فراهم کننده شرایط حیات و زندگی، بشر باشد- اگر روزی بشر قادر شد که شرایط حیات را به طور تکمیل فراهم کند- و یا فراهم کننده شرایط مادّه حیاتی، بشر نباشد، پیش آمدهای خاص باشد، در همه این صور و احوال، حیات و زندگی فیض خدا و نور خداست؛ نوری است که بعد از فراهم شدن شرایط و استعداد، بر مادّه افاضه میشود.

مسأله آغاز حیات

چون بعضی از مردم همیشه میخواهند خدا را در میان مجهولات خود جستجو کنند نه در میان معلومات خود- و خطری بزرگتر از این برای توحید وجود ندارد- عدّهای بیخبر و بیتحقیق، در رابطه حیات و خداشناسی دنبال مسأله آغاز حیات و ابتدای حیات میروند که چگونه شد که از اوّل حیات در روی زمین پیدا شد؛ چون از