است، دو بهشت است. تعبیر قرآن این است: کسانی که از مقام پروردگار بترسند.

تعبیر این نیست: کسانی که از پروردگار بترسند. «از پروردگار بترسند» یک معنای اعمّی است. از چه چیز پروردگار بترسند؟ کسانی که از عقاب پروردگار هم میترسند باز از پروردگار میترسند، اما «کسانی که از مقام پروردگار بترسند» (مقام یعنی جایگاه، مرتبه) معنی دیگری دارد و در آن، مفهوم معرفت خوابیده است.

کسانی که خدا را میشناسند و مرتبه الوهیت را درک میکنند و چون مرتبه الوهیت را درک میکنند در آنجا احساس عظمت میکنند و در غیر پروردگار (از خود و هرچه هست، ماسوای پروردگار) احساس حقارت میکنند؛ در واقع کسانی که به عظمت الهی پیمیبرند و خشیت و خوف آن عظمت، هیبت الهی در دل آنها جا دارد، برای اینها دو بهشت است. ولی قرآن هیچ توضیح نمیدهد که آن دو بهشت چگونه دو بهشتی است.

مفسرین در باره این دو بهشت احتمالاتی دادهاند که شاید از همه آنها معقولتر این است که بهشتی روحانی و بهشتی جسمانی. بهشت جسمانی یعنی بهشتی که اولًا جسم است مانند همین دنیا، البته با این تفاوت که جسم آن جهان با جسم این جهان متفاوت است. این مطلب را امروز مخصوصاً باید توضیح بدهیم.

معاد روحانی

از جمله ضروریات دین مقدس اسلام و از ضروریات قرآن این است که معاد، جسمانی است. یعنی چه معاد جسمانی است؟ کسانی که قائل به معاد هستند دو گروهند: بعضی معاد را صرفاً روحانی میدانند، یعنی معتقدند که انسان بعد از اینکه میمیرد روحش باقی است و جسمش فانی میشود و روحش هم که باقی است به معنی این است که جوهر روح انسان همان قدرت عقل انسان و علم انسان است. آن جوهر عقلی علمی در انسان باقی میماند و تا ابد هم همان باقی است و اگر انسان در این دنیا دارای علم و معرفت و فضائلی باشد این علم و معرفت و فضائل در روح او هستند و همینها سبب سعادت او در عالم دیگرند الیالابد؛ و برعکس اگر روح انسان در این دنیا پر از جهل باشد، آن هم جهل مرکب، و پر از عناد باشد و پر از صفات رذیله روحی باشد، بعد از اینکه از این دنیا رفت، در آن دنیا برای همیشه معذب است به همین عذابهای روحانی. در این دنیا هم ما نعیم روحانی داریم و