اصل تکیه کرد و بعد شاگردهایش و از آن جمله مارکس، که یکی از اصول فلسفه مارکسیسم همین اصل تأثیر متقابل است. مقصودشان از این اصل این است که همه اشیاء در یکدیگر تأثیر دارند، به معنی اصل وابستگی اشیاء به یکدیگر. تا اینجا علم بشر آمده است. فقط یک مسأله مطرح است که در اینجا قرآن پیش است و هنوز علم بشر به آن نرسیده و قطعاً خواهد رسید و آن این است:

ارتباط انسان با جهان از جنبه انسانیت

آیا ما که به عنوان یک موجود در این عالم با همه عالم بستگی داریم و همه عالم به ما بستگی دارد و هرکار ظاهری و مادی که ما بکنیم روی همه اشیاء اثر میگذارد، مثلًا اگر در اینجا یک چکش بزنیم موج آن تا آخرین کهکشانهای عالم خواهد رسید، آیا انسان از جنبه انسانیتش هم با عالم ارتباط دارد یا از جنبه انسانیتش با عالم ارتباط ندارد فقط از جنبه مادی و حیوانیت بلکه از جنبه جمادی و نباتی با عالم ارتباط دارد؟ یعنی چه از جنبه انسانی؟ جنبه انسانی قضیه این است: انسان کاری را انجام میدهد، مثلًا حرف میزند. حرف زدن یک کار تقریباً مکانیکی است.

از آن جهت که صوتی هست [چندان مهم نیست.] دو تا سنگ را هم به یکدیگر بزنند صوت هست، حیوان هم صوت دارد. اینکه انسان بتواند حروفی را ایجاد کند مسأله خیلی مهمی نیست. حرف زدن از آن جهت که صوت است جنبه انسانی ندارد ولی همین حرف زدن وقتی که به انسانیت انسان ارتباط پیدا میکند یعنی از آن جهت که من دارم یک معنی به شما القاء میکنم که این معنی میتواند راست باشد میتواند دروغ باشد یعنی من میتوانم شما را با این حرف خودم به یک حقیقت هدایت کنم و میتوانم شما را گمراه کنم، نیت من در این سخنگفتن ممکن است نیک باشد و ممکن است بد باشد، [جنبه انسانی پیدا میکند.] این چیزهاست که جنبه انسانی و معنوی به کارهای انسان میدهد؛ به عبارت دیگر خوبیها و بدیها، تقواها و فجورها.

حال که ما رسیدیم به این حرف که ما در کارهای مادّیمان مانند یک جزء از اجزاء عالم مثلًا یک سنگ هستیم که با تمام جهان وابستگی دارد یعنی هر کاری که این سنگ انجام بدهد عکسالعمل در همه جهان صورت میگیرد و هرچه در همه جهان است در این سنگ عکسالعمل دارد؛ آیا ما که در کارهای مادّیمان این جور هستیم، در کارهای معنویمان هم اینگونه هستیم؟ یعنی آیا این که ما باتقوا و پاک