باشد. آنچه که از ناحیه خداست آن چیزی است که در جهت خیر و صلاح و هدایت مردم و در جهت ذکر یعنی یادآوری و تنبه و بیداری مردم آنهم بیداری جهانیان است نه بیداری یک قوم خاص. تو میگویی از ناحیه شیطان و جن است؛ مگر میتواند یک چیزی از ناحیه جن و شیطان باشد ولی اثرش بیداری بشر و بیداری همه جهان باشد؟ پس به این «ما هُوَ الّا ذِکرٌ لِلْعالَمین» ضمناً برهان اقامه شده است بر اینکه ادعای شما چگونه باطل است.

تفسیر دوم

ولی بعضی دیگر از مفسرین- که این نظر اخیراً خیلی رایج شده است- گفتهاند آیه کنایه نیست، بلکه یک جمله صریح است؛ کنایه از شدت خشم نیست، بلکه بیان یک واقعیت است و آن واقعیت این است که در میان آنها افرادی بودند که به اصطلاح شورچشم بودند و چشمزخم میزدند؛ و شخصی بود که در میان آنها به این جهت معروف بود که به اصطلاح چشمهایش شور است و هر چه را که ببیند و نگاه کند، بالخصوص اگر به نظر اعجاب نگاه کند، آفتی به آن شئ یا شخص میرسد. اینها فکر کردند که بهترین راه مبارزه با پیغمبر این است که ما پیغمبر را از بین ببریم بدون آنکه مسؤولیتی در مقابل بنیهاشم متوجه ما بشود، چون میدانستند بنیهاشم- اعم از آنها که مسلمان بودند یا نبودند و به طورکلی عرب برای مسأله خونخواهی قبیلهای به اعتبار وحدت قبیله اهمیت قائل است؛ یعنی اگر اینها میخواستند پیغمبر را بکشند، همان ابولهب که دشمن پیغمبر بود ممکن بود که بعد به خونخواهی برخیزد به اعتبار اینکه او فردی از قبیله است. گفتند: یک کار ما میتوانیم درباره پیغمبر بکنیم؛ پیغمبر را از بین ببریم بدون اینکه قاتل شناخته بشود، و آن این است که از وجود آن شخص استفاده کنیم، غافل از اینکه یک پیغمبر خدا را که دیگر نمیشود با چنین کارها از بین برد.«وَ انْ یکادُ الَّذینَ کفَرُوا» نزدیک بود که اینها چنین کاری بکنند؛ یعنی اگر نبود عنایت الهی، اینها با این وسیله تو را از بین برده بودند. حال اگر [مقصود آیه] این مطلبِ دوم باشد، آن وقت معنایش این است که قرآن تلویحاً مسأله چشمزخم را تأیید کرده است، و این خود یک مسألهای است که آیا چشمزخم حقیقت است یا حقیقت نیست؟