کیفرها را- که چگونه از دست ما درمییابید- کاملًا احساس میکنید.

سلطان و قدرت الهی «

یا مَعْشَرَالْجِنِّ وَ الْانْسِ انِ اسْتَطَعْتُمْ انْ تَنْفُذوا مِنْ اقْطارِ السَّمواتِ وَ الْارْضِ فَانْفُذوا لا تَنْفُذونَ الّا بِسُلْطانٍ. فَبِای الاءِ رَبِّکما تُکذِّبانِ» ای گروه جن و انس اگر میتوانید از اقطار آسمانها و زمین- یعنی از جوانب- فرار کنید، فرار کنید؛ اگر میتوانید از مُلک خدا خارج شوید، خارج شوید؛ اختیار با خودتان است ولی هرگز فرار نخواهید کرد مگر به کمک قدرتی. این را توجه داشته باشید که [آیه] مربوط به قیامت و آن وقتی است که دیگر انسانها قدرت را جز یک قدرت حس نمیکنند یعنی میدانند که جز یک قدرت، قدرتی نیست. کلمه «سلطان» در «بِسُلْطانٍ» یعنی قدرت الهی. مقصود این است: اینجا که میبینید سراسر کیفر است و پاداش؛ جز کیفر و پاداش در اینجا چیزی وجود ندارد؛ بله، اگر میتوانید از مُلک خدا خارج شوید که در آنجا کیفر و پاداشی نباشد بروید خارج شوید. معنایش این است که چنین چیزی امکان ندارد.

اینجا که میفرماید: «الّا بِسُلْطانٍ» [و] یک استثنا ذکر میکند، مسلّم [مقصود] همان سلطان الهی [است.]

سلطان در زبان عرب، مصدر و به معنی سلطه و قدرت است. اگر در زبان عربی به مطلق حکام و به حکمرانها مطلقاً «سلطان» گفته میشود به اعتبار قدرت حاکم است. از قبیل حمل مصدر بر ذات است. مثل اینکه میگوییم ریاست فلان جا؛ که رئیس را میگوییم ریاست. به یک صاحب سلطان یعنی به یک صاحب قدرت میگفتند «سلطان» یعنی قدرت. به یک حاکم، به یک پادشاه، به یک رئیس جمهور میگفتند «سلطان» چون او بود که قدرتها را در قبضه خودش داشت؛ میگفتند «سلطان» یعنی قدرت مملکت. پس اصل کلمه «سلطان» همان معنی قدرت است نه شخص صاحب قدرت. استعمالش در شخص صاحب قدرت استعمال ثانوی و مجازی است.

آیه ناظر به دنیاست

چرا این استثنا در این آیه آمده است؟ این آیه ذو وجهین است، یعنی هم ممکن است ناظر به دنیا باشد و هم ممکن است ناظر به آخرت باشد و من از یک نظر احتمال