آیه «فَلا تُطِعِ الْمُکذِّبینَ. وَدّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیدْهِنونَ» [1] نظر به این جهت بود که با اینها توافق نکن، برای اینکه موضوع توافقی که اینها میخواهند تو با آنها در آن موضوع توافق کنی این است که تو از بعضی دعوتهای خودت صرفنظر کنی. چنین پیشنهادی را هر کسی بکند نباید پذیرفت، چون او تو را دروغگو میداند که چنین پیشنهادی میکند و این قابل تصالح نیست. ولی آیه «وَ لا تُطِعْ کلَّ حَلّافٍ مَهینٍ» ناظر به موضوع نیست که چون در موضوع دعوت تو چنین پیشنهادی میکنند [اطاعت نکن؛ بلکه] اصلًا خود اینها قابل نیستند؛ اینها رسیدهاند به جایی که [درد] اینها را جز اینکه دماغشان به خاک مالیده شود چیز دیگر چاره نمیکند؛ یک راه بیشتر وجود ندارد و آن همین است؛ و لهذا بعد از همه اینها میفرماید: سَنَسِمُهُ عَلَی الْخُرْطومِ.

در زبان عربی بیشتر و در زبان فارسی کمتر، «بینی» مظهر عزت و ذلت انسان است. مثلًا در فارسی وقتی میخواهیم بگوییم فلانکس ذلیل و پست شد میگوییم بینیاش به خاک مالیده شد. عرب هم میگوید «رغم أنف». در فارسی- شاید کم گفته میشود- به کسی که خیلی تکبر به خرج میدهد و بیاعتناست، میگویند خیلی دماغت را بالا گرفتهای. عرب میگوید «شَمَخَ بِأنفه» یعنی خیلی دماغش را بالا گرفته، تکبر کرده و برای خودش عزت قائل است. گاهی وقتی میخواهیم بگوییم فلان کس خیلی خودش را بزرگ میبیند، میگوییم او دماغی پیدا کرده قد خرطوم فیل، دماغش خیلی بزرگ شده. اینها کنایه از آن است.

اشتباه مضحک کنت گوبینو

در فارسی و عربی چنین چیزهایی هست و شاید در زبانهای اروپایی نیست که کنت گوبینوی معروف درباره اخلاق و احوال ایرانیها اشتباه مضحکی کرده است. کنت گوبینو، فرانسوی و البته مرد دانشمندی است و نظریهای در فلسفه تاریخ دارد (نظریه نژادی)؛ معتقد است که اصلًا اصالت مال نژادهاست و تحولات تاریخ همیشه ریشه نژادی دارد. این مرد در زمان ناصرالدین شاه یعنی در حدود صد و بیست سالپیش سه سال وزیر مختار فرانسه در ایران بوده است و بعد کتابی به زبان فرانسه نوشته به نام سه سال در ایران که به فارسی ترجمه شده و من خواندهام. او کمکم زبان