الْوَعْدُ» قیامت نباشد، مقصود از آن وعده، وعده عذابِ در دنیا باشد نه عذاب در آخرت، و عذاب در دنیا مانند آنچه در بدر اینها گرفتار شدند. ولی آن با آیه قبل که صحبت از «الَیهِ تُحْشَرونَ» است جور درنمیآید.

برخی گفتهاند شاید از نظر اینکه مستقبل محقَّقالوقوع است، در «فَلَمّا رَأَوْهُ زُلْفَةً»لَمّا به معنی مَتی باشد: هر زمان که آن را نزدیک ببینند چنین خواهد شد؛ و حال آنکه آنجا لَمّا است نه مَتی.

حیات برزخی و حالت معاینه

جواب صحیح این است که قرآن میگوید آنچه شما اکنون سؤال میکنید که قیامت چه زمانی است، هست یا نیست، برای انسان از لحظه مرگ عیان میشود، چون همه بحثها سر این است که آیا انسان با مردن پایان میپذیرد یا از جهانی به جهان دیگر انتقال پیدا میکند؟ برزخ، خودش ابتدا و دروازه قیامت است. مکرر گفتهایم که آیات زیادی در قرآن هست که دلالت بر حیات برزخی میکند که انسان نه تنها در قیامت، بلکه در نشئه دیگری، در عالم برزخ قطعاً حیات دارد.

در احادیث وارد شده است که در وقت مردن، لحظهای برای انسان هست که آن لحظه لحظه معاینه است. مقصود این است که محتضر پیش از آنکه بمیرد، یعنی پیش از آنکه از این جهان منتقل بشود، جهان دیگر را معاینه میکند. هنوز اینجاست، هنوز علاقه روح به بدن بکلی قطع نشده است، ولی جهان دیگر را معاینه میکند. یکی از اساتید ما میگفت مَثَلش مثل این درهای یک لَتی است؛ مثل کسی که دم یک در قرار میگیرد، وقتی که در را باز میکنند هنوز در این اتاق است و این اتاق را دارد میبیند، بیرون را هم دارد میبیند. آن حالتی که در روایات «حالت معاینه» نامیده شده است، [حالتی است که] انسان از نظر روحی و معنوی در مرز دنیا و آخرت قرار میگیرد، یعنی در آنِ واحد با چشم ظاهر دنیا را میبیند و با چشم باطن آخرت را.

همانجاست که دیگر همه حرفها برایش روشن میشود؛ همان جاست که منکران و کافران وقتی که علائمش را دیدند، و دیدند که به کجا دارند میروند، نهایت ناراحتی به آنها دست میدهد. آن وقت است که به آنها گفته میشود آنچه که مرتب میگفتید مَتی (کی) همین است: قیلَ هذَا الَّذی کنْتُمْ بِهِ تَدَّعونَ (تَدَّعون در اینجا به معنی تَدْعون است، مثل تَدْخَرونَ، تَدْخُرونَ و تَدَّخِرون که یک معنا میدهد) این همان