هاجر سراسیمه داشت به طرف قربانگاه میآمد که ناگهان دید اسماعیل سالم دارد برمیگردد.

به اینجا که رسید خواست گریز بزند، گفت: چقدر شبیه است برگشتن اسماعیل به نزد مادر، به برنگشتن علی اکبر به نزد حضرت لیلا! (خنده حضار و استاد). واقعاً چقدر شبیه است این داستان تورات که میگوید: این اختلاف زبانها در اثر یک عصیان و گناه است، امری است که نباید باشد، و آن که قرآن میگوید این یک امر ضروری است و از آثار حکمت الهی است و باید باشد؛ چقدر ایندو با همدیگر شبیه هستند! درست شباهت وجود با عدم است، و مثل این است که بگوییم چقدر این شب تاریک با یک روز روشن شبیه است!

در خلقت، اختلاف هست، تفاوت نیست

غرضم این جهت است که قرآن بسیاری از اختلافات خلقت را یک امر ضروری میداند ولی در عین حال میفرماید که در خلقت اختلاف هست، تفاوت نیست.

این، اصطلاح خود قرآن است؛ اختلاف را اثبات میکند، تفاوت را نفی میکند.

معنایش چیست؟ اختلاف درواقع اختلاف نقش است؛ یعنی در عالم خلقت، در این دستگاه کلی خلقت به هر موجودی یک نقش مخصوص به خود واگذار شده است.

نقش خورشید غیر از نقش ماه است. کاری که خورشید باید انجام بدهد غیر از کاری است که ماه باید انجام بدهد، و کاری که هر دوی اینها باید انجام بدهند غیر از کاری است که زمین باید انجام بدهد. کاری که هوا باید انجام بدهد غیر از کاری است که آب یا خاک باید انجام بدهد. این، معنی اختلاف است. اختلاف یعنی اختلاف نقش.

تفاوت، یک چیزی است نظیر تبعیض، که ما در عدل الهی این بحث را تحت عنوان «تفاوت نه تبعیض» طرح کردهایم. تبعیض یعنی چه؟ یک وقت هست یک شیء در نقش خودش مورد توجه قرار میگیرد و دیگری در نقش خودش مورد توجه قرار نمیگیرد. در یک کارخانه، یک پیچ کوچک نقشی دارد و یک چرخ بزرگ نقشی دارد. ولی از نظر آن که این کارخانه را اداره میکند تفاوتی میان آن چرخ بزرگ و آن پیچ کوچک نیست؛ یعنی آن پیچ کوچک در جای خودش باید مورد رسیدگی کامل قرار بگیرد، آن چرخ بزرگ هم باید در جای خودش مورد