منافقین مکه امثال ابوسفیان که تاریخچه خیلی روشنی دارد.

مسأله دیگر این است که آیا منافقین منحصر به همین دو گروه هستند، یعنی گروههایی بعد از آن که میبینند موجی آنچنان شدید است و غیرقابل مقاومت، از اول خودشان را در زیر این پوشش میبرند، و یا ممکن است افرادی ابتدا مؤمن باشند و بعد منافق بشوند؟ بله، همهجور احتمال در کار بشر هست؛ همانطور که ممکن است افرادی مؤمن باشند و بعد کافر شوند، به طریق اولی این احتمال هست که افرادی مؤمن باشند و بعد منافق بشوند. آنهایی که کافر میشوند چرا کافر میشوند؟ انسان بعد از اینکه ایمان پیدا کرد و واقعاً چیزی را انتخاب کرد، همیشه در معرض امتحانات هست و در آن وقت است که گاهی انسان لغزش پیدا میکند و کافر میشود و به طریق اولی منافق هم ممکن است بشود و بلکه احتمال اینکه منافق بشود خیلی بیشتر است و شاید اسلام از منافقینی که در یک دوره مؤمن راستین بودهاند و بعد منافق شدهاند بیشتر ضرر برده است تا منافقینی که از اول منافق بودهاند. منافقینی که از اول منافق بودند، اعتمادها را نتوانستند جلب کنند، ولی منافقینی که از ابتدا منافق نبودند و بعد منافق شدند اعتمادها را جلب کرده و بعد منافق شدند و خطر اینها خیلی بیشتر است. حتی همه منافقین مدینه مثل عبداللَّه بن ابی نبودند که از ابتدا منافق باشند بلکه عدهای از آنان ابتدا مؤمن بودند و بعد منافق شدند. قرآن میفرماید:«ذلِک بِأَنَّهُمْ امَنوا ثُمَّ کفَروا» [1].

پس این که ما بگوییم همین که کسی اسلام آورد اگر از ابتدا اسلامش اسلام حقیقی باشد و از روی نفاق نباشد، این دیگر تا ابد اسلامش از روی نفاق نیست، اصلی نیست که دلیلی داشته باشد که انسان بتواند بپذیرد، بلکه اصل غیرقابل پذیرشی است.

تکیه قرآن بر حذر از منافقین

مسألهای که فوقالعاده توجه انسان را به خود جلب میکند این است که در قرآن بیش از هر کتاب دیگری روی احتیاط و حذر از منافقین تکیه شده است. شما در هر کتاب مذهبی دیگری میبینید که صحبت از مؤمن و کافر است، ولی قرآن در مقابل