دهان انسان که روزه میگیرد، زبان انسان هم روزه بگیرد، زبان هم در حال روزه امساک کند نه تنها از حرامهایی از قبیل غیبت و دروغ و امثال اینها، بلکه امساک کند حتی از سخنان لغو و بیهوده و بیاثر و بیفایده؛ چشم انسان هم امساک کند از نظر به حرام؛ گوش انسان هم امساک کند از استماع امر حرام؛ دست و پای انسان هم امساک کند از انجام دادن یک عمل حرام. حال اگر کسی این کارها را نکرد و زبان و چشم و گوش و دست و پایش صائم نبود، آیا او روزه دارد یا روزه ندارد؟ هم دارد و هم ندارد. روزه دارد، آن درجه پایینش را، اولین درجه روزه را، روزه عوام را؛ روزه ندارد، یک درجه از آن بالاتر را. مرتبه دیگر روزه این است که انسان در حال روزه از پارهای حلالها هم امساک کند. این میشود یک درجه بالاتر و درجه سوم.

بالاترین و چهارمین درجهاش امساک از غیراللَّه است، یعنی در حال روزه قلب انسان از غیر خدا بهطور کلی خودداری کرده باشد و جز خدا در قلب انسان چیزی نباشد. همه اینها روزه است، اما اینها مراتب و درجات یک حقیقت هستند.

یا مثلًا طهارت هم همین طور است. یک درجه نازل طهارت همین طهارت از حَدَث و طهارت از خَبَث است، همین که انسان مثلًا بدنش آلوده به این نجاسات معهود نباشد و طهارت داشته باشد به معنای اینکه وضو یا غسل یا تیمم داشته باشد.

ولی خود طهارت هم همینطور درجه به درجه دارد تا بالاترین درجات.

اساساً راجع به خود تقوا قرآن میفرماید: «... اذا مَا اتَّقَوْا وَ امَنوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ امَنوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ احْسَنوا» [1] ... هنگامی که تقوا پیدا کردند و ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، سپس تقوا پیدا کردند و ایمان آوردند، سپس تقوا پیدا کردند و اهل احسان شدند. پس سخن از تقوا و ایمانی است و از تقوا و ایمانِ بعد از تقوا و ایمانی و باز از تقوای بعد از تقوا و ایمانی و از احسانی. اینها همه مراتب و درجات را میفهماند.

راجع به خود ایمان این مطلب خیلی واضحتر و روشنتر است: «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ امَنوا مِنْکمْ وَالَّذینَ اوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ» [2] که ایمان درجات و مراتب دارد. آن مرتبه دانی ایمان که اسمش «اسلام» است همان اقرار به زبان است. همینقدر که به مرحله