و اگر اختیاری و عمل اختیاری وجود نداشته باشد اصلًا بهشتی نمیتواند وجود داشته باشد. پس این، حرف مهمل است که خدا انسان را خلق کند بعد هم ببرد به بهشت. خیال کردهاند بهشت مثل باغی است در شمیرانات، انسان هم مثل یک فلز یا گیاه است، این را ببرند آنجا بگذارند، قضیه حل میشود! این جهت را عرض کردیم که آیه کریمه با این تعبیر بیان میکند: «لِیقومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ» [1] برای اینکه خود مردم قیام به قسط و عدالت بکنند، خود مردم خوبی را برای خود کسب کنند. «انّا خَلَقْنَا الْانْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ امْشاجٍ نَبْتَلیهِ فَجَعَلْناهُ سَمیعاً بَصیراً. انّا هَدَیناهُ السَّبیلَ امّا شاکراً وَ امّا کفوراً» [2].

علاوه بر انبیاء، مردم نیز در حفظ دین مسؤولیت دارند

پس گذشته از اینکه حکمت باری تعالی اقتضا میکند که هر مسبَّبی به وسیله سبب خاص خودش صورت بگیرد، وضع خاص انسان چنین امری را اقتضا میکند؛ و حتی نکتهای در اینجا هست- که در آیات بعد آن را بیشتر توضیح میدهیم- و آن این است که مسؤول دین، یعنی مسؤول ترویج و پخش دین، مسؤول حفظ و نگهداری و صیانت دین فقط انبیاء نیستند، مردم هم در اینجا مسؤولیتی دارند و این مسؤولیت را بسا هست با زور و با نیرو باید انجام بدهند. اینجاست که مسأله آهن را مطرح میکند: «وَ انْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ». هر چیزی در عالم طبیعت برای غایتی خلق شده است و احیاناً برای غایات دیگری که هدف اصلی نیست [و] در موارد دیگر هم مورد استفاده قرار میگیرد. خدا آهن را فرستاده است در عالم به این معنی که آهن را نازل کرده- چون گفتیم خدا همه چیز را نازل کرده و نازل شدن یعنی از اراده حق ناشی شدن- برای اینکه یکی از ابزارها و وسایلی است که بشر در عالم میتواند از آن استفاده کند بلکه از مهمترین موادی است که بشر در این عالم آنها را مورد استفاده خودش قرار داده است. آنگاه استفادهای که از آهن در جنگها میشود ممکن است کسی بگوید این دیگر استفاده به اصطلاح عرَضی است نه استفاده اصلی. ولی قرآن میخواهد بگوید نه، این در خلقت آهن اصالت دارد: «وَ