آلت نیست یعنی نیاز به این امور ندارد، منشأ اینها عجز و ضعف و ذلّت و ناتوانی نیست؛ لهذا میفرماید: «انَّ اللَّهَ قَوِی عَزیزٌ» در عین قدرت و عزت و در کمال قدرت و عزت، این امور هست؛ یعنی اینها را به حساب کمبودی در قدرت و عزت نگذارید.

آزادی و اختیار در انسان

و اما آن جهتش که به انسان بستگی دارد. کمال هر موجودی متناسب با خود آن موجود است. کمال انسان با کمال یک فلز دوگونه است؛ یعنی فلز آن کمالی که میتواند داشته باشد اگر تمامش هم وابسته به عوامل بیرون از وجود آن باشد باز این کمال، کمال است. اگر ما یک برلیان را درنظر بگیریم و آن را بهترین برلیانهای دنیا بدانیم در عین حال توجیه همه صفات خوب و انواع خوبیهایش [در ارتباط با خارج خودش است.] به چه دلیل این صفت را دارد؟ به دلیل فلان عامل که مثلًا عامل محیطی است. به چه دلیل آن صفت دیگر را دارد؟ به دلیل اینکه مثلًا صنعتگران روی آن خوب کار کردهاند. ولو اینکه همه این خصوصیات را از بیرون خودش کسب کرده است در عین حال این خوبیها را دارد؛ یعنی شرط خوبی یک برلیان این نیست که خود برای خود کسب کرده باشد.

ولی انسان در میان موجودات، رسیده به مرحله آزادی و اختیار و خلیفة اللَّهی و انتخاب و به مرحلهای که خود باید برای خود نیکی را انتخاب کند و آن نیکی که خود برای خود انتخاب نکرده و از خارج به او تحمیل شده است اصلًا برایش نیکی نیست. مثلًا صداقت، امانت، راستی، آزادیخواهی، آزادمنشی، تقوا همه اینها آن وقت برای انسان فضیلت است که این انسانی که در سر دوراهی انتخاب قرار میگیرد طرف خوب را برای خود انتخاب کند. همینقدر که از خارج به او تحمیل شد یعنی طبیعی و ذاتی شد، آن کمالْ دیگر کمال انسانی و آن فضیلتْ دیگر فضیلت انسانی نیست. شرط فضیلت انسانی این است که خود انسان قیام به آن فضیلت بکند.

بعد ما میآییم سراغ بهشت و مقابل آن، جهنّم. طبیعت بهشت یعنی تجسم اعمال اختیاری انسان. اگر عملی اختیاری نباشد اصلًا بهشتی وجود ندارد. بهشت یعنی مخلوق خود انسان، یعنی تجسم اعمال اختیاری خود انسان. اگر انسانی نباشد