هر دو درست است و حتی آیه میتواند در آنِ واحد شامل هردوی اینها باشد. قرآن راجع به سخن پاک یعنی عقیده پاک میگوید او بالا می رود، ولی عقیده ناپاک چطور؟ آن را دیگر نمیگوید بالا میرود، میگوید: «اسْفَلُ السّافِلینَ» او در پایینترین پایینها [است.]

همینطور که یک جنین هر کارش بکنند نمیتواند عالم بعد از جنین را آنچنان که هست درک کند مگر به وسیله تمثیلات و تشبیهات، ما هم نمیتوانیم آن عوالم را که نرفتهایم درست درک کنیم ولی اجمالًا از راهنماییهایی که اولیای دین کردهاند این قدر میفهمیم که عالمِ بالاتر از این عالم ما وجود دارد و عالم پایینتر از عالم ما وجود دارد. عالم بالاتر از عالم ما عالمی است که عقاید پاک و اعمال خیر به سوی آنجا بالا میرود. عالم پایینتر از عالم ما عالمی است که افکار ناپاک، نیتهای سوء و شر، عقاید سخیف و باطل، عنادها، کبرها، حسادتها، ریاکاریها، عُجبها، پلیدیها، گناهها، فسق و فجورها همه در آنجا تجسم پیدا میکنند و به آنجا سرازیر میشوند.

پس گویی الآن که ما در اینجا هستیم در وسط دو عالم قرار گرفتهایم که به یک اعتبار یکی بالاست و دیگری پایین، به یک اعتبار یک عالم در راست ما قرار گرفته است یک عالم در چپ ما (نه چپ انسان، چپ کلّ عالم)، یک عالم در راست این عالم ما، در راست این حیات طبیعی که ما هستیم قرار گرفته است و یکی در چپ این عالم. آن بالا را راست عالم میگویند، آن پایین را چپ عالم. آن بالا همان است که آن را «بهشت» نامیدهاند و دار نعیم و سعادت و سرور است، به آنجا ما میرسیم اگر چنین توفیقی پیدا کنیم؛ آن دیگری که پایین است، تاریک است، تسفّل است، رو به پایین رفتن است و در آنجا عذاب و رنج و درد و شقاوت و بدبختی است. آن را «عالم پایین» یا «شِمال این عالم» میگویند (شمال یعنی چپ نه شمال در مقابل جنوب؛ «شمال عالم است» یعنی چپ عالم است). در مورد آن اوّلی همیشه تعبیر یا «راست» است یا «بالا»، و در مورد این دومی تعبیر یا «چپ» است یا «پایین».

لغت « جهنّم »

خود «جهنّم» چه لغتی است؟ از «جَهنام» است که جهنام آن چاههای خیلی عمیق و تاریک را میگویند. این لفظ نیز به اعتبار پایین بودن و تاریک بودن [جهنم]