در اینجا کلمه «وراء» را به معنی «پشت سر» هم بگیریم درست است و به معنی «جلوی رو» هم بگیریم درست است. اگر بگوییم جهنم از پشت سر آنهاست، به اعتبار خود اینهاست، یعنی به اعتبار فکر اینهاست، یعنی چون این افکارِ قیامت و بهشت و این حرفها را پشت سر خودشان انداختهاند و برای اینها یک فکر پشت سر انداختنی بوده، میگوید آن چیزهایی که پشت سر انداختهاید وجود دارد؛ و اگر «وراء» به معنی «جلو» باشد- که ظاهر این است که همین دومی اینجا درست است- آن به اعتبار خود حقیقت است: درست است که اینها خیال میکنند که اینها را پشت سر انداختهاند و از این حرفها گذشتهاند اما واقعیت در جلوی رویشان هست، یعنی اینها همین طور که دارند میروند توجه ندارند که به سوی جهنم دارند میروند و جهنم در جلویشان قرار گرفته است.

«وَ لایغْنی عَنْهُمْ ما کسَبوا شَیئاً». معلوم میشود همه مخالفتهای اینها با قرآن سر پول و مال دنیا بوده. این سرمایهها و ثروتهایی که اینها در دنیا به دست آوردهاند و همینها بت واقعی اینها شده است که با قرآن مبارزه میکنند [آنجا یک ذره به دردشان نمیخورد.]

غرور و توهم مستکبران

عرض کردیم که این سوره از سور مکیه است و در مکه نازل شده است. در مکه آنهایی که با قرآن طرف بودند و آیات قرآن ناظر به آنهاست و شأن نزول آیات قرآن متوجه آنهاست اشراف مکه بودند. بر عکسِ مؤمنین و مسلمین که بیشتر یا همهشان از طبقه مستضعف بودند، مخالفین از طبقه اشراف و مستکبرین و ملأ مکه بودند که قرآن این تعبیرات را درباره آنها ذکر کرده است. بیشتر آیات ربا هم در مکه نازل شد؛ و اینها نزول قرآن را خطر بزرگی برای کیان و هستی و زندگی و وضع خودشان میدیدند و [به این مطلب] تصریح هم میکردند. بت واقعی اینها پولها و ثروتها و سرمایههاشان بود و تکیه اینها هم بیشتر روی همین بود، و حتی مفسرین نقل کردهاند- و از خود آیات قرآن کاملًا این مطلب استنباط میشود، این توهم و غرور که برای خیلی افراد پیدا میشود- اینها پولها را که جمع میکردند، میگفتند این پولها