لَوْ کانَ فیهِما الِهَةٌ الَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا [1].

در اینجا قرآن یک قضیه شرطیه تشکیل داده؛ مقدّم را استثنا کرده و تالی را نادیده گرفته است.

قرآن با این همه تأکید بر روی عقل میخواهد این حرف بعضی از ادیان را که میگویند ایمان با عقل بیگانه است و برای مؤمن شدن باید فکر را تعطیل کرد و تنها قلب را به کار انداخت تا نور خدا در آن راه یابد، ابطال نماید.

2. استفاده از نظام علّی و معلولی

دلیل دیگری که نشان میدهد قرآن برای عقل اصالت قائل است این است که مسائل را در ارتباط علّی و معلولی آنها بیان میکند. رابطه علت و معلول و اصل علیت پایه تفکرات عقلانی است و قرآن خود آن را محترم شمرده و به کار میبرد. با آنکه قرآن از جانب خدا سخن میگوید و خداوند نیز آفریننده نظام علت و معلولی است و طبعاً سخن از ماورائی است که علت و معلول مادون آن قرار دارند، با این همه، از این موضوع غفلت نمیکند که از نظام سببی و مسبّبی عالم یاد کند و وقایع و پدیدهها را مقهور این نظام بداند. به عنوان مثال این آیه را در نظر بگیرید که میفرماید:

انَّ اللَّهَ لایغَیرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یغَیروا ما بِانْفُسِهِمْ [2].

میخواهد بگوید درست است که همه سرنوشتها به اراده خداست ولی خداوند سرنوشت را از ماورای اختیار و تصمیم و عمل بشر بر او تحمیل نمیکند و کار گزاف انجام نمیدهد، بلکه سرنوشتها هم نظامی دارند و خدا سرنوشت هیچ جامعهای را خود به خود و بیوجه عوض نمیکند، مگر آنکه آنان خودشان در آنچه که مربوط به خودشان است مانند نظامهای اخلاقی و اجتماعی و ... و آنچه مربوط به