این منطق آمده است که «وَ مَکروا مَکراً وَ مَکرْنا مَکراً» [1] آنها مکری به کار بردند، ما هم مکری به کار بردیم و مکر آنها را از بین بردیم. قرآن که تعبیر «مکر» میکند، چون همین طور که آنها از راه پنهان وارد میشوند، از یک راه پنهان هم میخورند. در آن تعبیر آمده است: «وَمَکروا وَ مَکرَ اللَّهُ وَاللَّهُ خَیرُالْماکرین» [2] چون همین طور که آنها از راه مخفی وارد میشوند، خدا از راه مخفیتر نقشه آنها را نقش بر آب میکند. این است که در یک آیه دیگر دارد که «فَالَّذینَ کفَروا هُمُ الْمَکیدونَ» [3].

به هر حال این مطلب به عبارتهای مختلف در قرآن آمده: با خدا که نمیشود مکر کرد، خدا را که نمیشود فریب داد! در اول سوره بقره راجع به منافقین داریم که «یخادِعونَ اللَّهَ وَالَّذینَ امَنوا وَما یخْدَعونَ الّا انْفُسَهُمْ وَ ما یشْعُرونَ» [4]. اول کلمه «مخادعه» میآورد، آنجا در مقامْ برآمدن است: منافقین در مقام فریب خدا و مؤمنین برمیآیند و نمیدانند که اینها خودشان را دارند فریب میدهند (و این خیلی عجیب است که آدم خودش خودش را فریب بدهد!) یعنی وقتی خوب توجه کنند میبینند تمام این نقشههای فریبی که به کار برده بودند برای اینکه طرف را از بین ببرند علیه خودشان تمام شد، پس کأنّه از اول خواستهاند خودشان را فریب بدهند.

به قول حافظ:

خواست با روزگار مکر کند «بازی چرخ بشکندش بیضه در کلاه». حال «امْ ابْرَموا امْراً فَانّا مُبْرِمونَ» یا «وَ مَکروا مَکراً وَ مَکرْنا مَکراً» [5] معنایش این است که «بازی