آن همسران از ردیف اخلّائی باشند که قرآن نام برد، یعنی کسانی که یکدیگر را دوست دارند به خاطر خدا، که خواندیم: «الْاخِلّاءُ یوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ الَّا الْمُتَّقینَ»، همسرانی که پیوند تقوا، علاوه بر پیوند زناشویی، اینها را با یکدیگر مرتبط و متحد کرده است. در این باره در جلسه پیش بحث کردیم.

آیه بعد قسمتی از تنعمات آنها را ذکر میکند که ضرورتی ندارد بگوییم اختصاص دارد به کسانی که با همسرانشان در بهشت هستند، شامل همه میشود. در این آیه از مطعومات و مشروبات، یعنی از خوردنیها و آشامیدنیها، و از ظروف بسیار عالی خوردنیها و آشامیدنیها یاد شده است. بعد هم در ذیلش میفرماید در آنجا هرچه که نفوس بخواهند و هر چیزی که موجب لذت چشمها میشود وجود دارد.

معاد جسمانی و روحانی

مطلبی را به طور تذکر و یادآوری عرض میکنم. میدانید که این سخن همیشه مطرح بوده است که آیا معاد، جسمانی است یا روحانی؟ یعنی انسانها که محشور میشوند، آیا صرفاً روحشان محشور میشود بدون اینکه هیچ جسمی در کار باشد؟

اصلًا جسمی در کار نیست و فقط روح محض است، فقط همان چیزی است که درک میکند و تعقل و تفکر میکند، دیگر از جسمْ چیزی در کار نیست؟ و یا اینکه جسم محشور میشود، یعنی انسان با بدن محشور میشود و دارای بدن است؟ البته شق سومش هم که واضح و روشن است که هم جسمانی و هم روحانی، هر دو؛ یعنی هم لذتها و بهجتهای روحانی، و هم لذتها و بهجتهای جسمانی. از نظر تعلیمات اسلامی نمیشود در این جهت تردید کرد که معادی که در اسلام هست هم جسمانی است و هم روحانی. مقصود چیست؟ اما اینکه عرض میکنیم که جسمانی است، یعنی مطابق آنچه که ما از قرآن استنباط میکنیم آنجا روح محض نیست که هر چه لذت باشد منحصراً لذت روحی باشد و رنج و درد هم منحصراً رنج و درد روحی باشد. در این دنیا بدون شک ما دو لذت داریم، روانشناسی هم دو نوع لذت برای انسان میشناسد (و دو نوع رنج هم داریم): لذتهای جسمانی [و لذتهای روحانی]، که خود لذت جسمانی هم باز روحی است، یعنی اگر روح نباشد جسم لذت نمیبرد. مقصود از «لذت جسمی» لذتی که جسم میبرد نیست، چون جسم قطع نظر از روح، یک مرده و یک جماد است. لذات جسمانی یعنی لذاتی که انسان با روحش میبرد از راه