یتَوَفَّی الَّذینَ کفَرُوا الْمَلائِکةُ ... در این آیات میگوید فرشتگانی میآیند و روحها را قبض میکنند. صحبت از فرشتگان است نه یک فرشته. پس در یک جا میگوید خود خدا قبض روح میکند، در جای دیگر میگوید ملکالموت [1] و در یک جا میگوید عدهای از ملائکه چنین کاری میکنند. کدامیک از اینها قبض روح میکنند:

خدا یا ملکالموت یا عدهای از ملائکه؟

فرمود تو اشتباه کردهای. این سه تا با همدیگر منافات ندارد. آنچه که ملکالموت میکند، به امر و اراده خداست، از پیش خود کاری نمیکند. او مجری اراده پروردگار است بلکه مجرای اراده پروردگار است. فرشتگان نیز مجری اوامر و جنود ملکالموت هستند و ملکالموت امر پروردگار را به وسیله آنها انجام میدهد.

در مقام تشبیه- که تشبیه ناقص و ضعیفی است مثل این است که یک کسی که در رأس یک مملکت قرار گرفته است فرمانی را خطاب به یک استاندار صادر میکند و استاندار به وسیله فرماندارها آن امر را اجرا میکند. این عمل را، هم میشود به فرماندارها نسبت داد، هم به استاندار و هم به آن شخص اوّلی که فرمان را صادر کرده است. البته همانطور که عرض کردم این تشبیه، تشبیه رسایی نمیتواند باشد، یعنی هیچ چیزی را نمیشود به خدا تشبیه کرد، ولی مطلب این است که کار جهان نظام دارد، نظام علت و معلول. هر چیزی در جا و پُست خود کار خودش را انجام میدهد و همه مجری امر و اراده پروردگار هستند.

بنابراین این آیه از آن آیاتی است که قبض روح را نه به خدا نسبت داده است نه به ملکالموت، بلکه به گروهی از فرشتگان نسبت داده است که به امر ملکالموت امر الهی را اجرا میکنند.

عالم برزخ

مطلب سوم این است که از آیات قرآن کاملًا این مطلب استفاده میشود که غیر از دنیای قیامت که در آن به حساب کلی افراد رسیدگی میشود، دنیای دیگری در بین این دنیا و دنیای قیامت وجود دارد که آن را اصطلاحاً «عالم برزخ» میگویند. برزخ