پس ایاک نَعْبُدُ یعنی خدایا تن به تعبیدها و تذلیلها و اطاعتهای اجباری و بهرهکشی و سلب حق اختیار و آزادی نمیدهیم.

اینها نمونههایی است که در قرآن آمده است و میتواند روشنگر معنای توحید عملی باشد. توحید عملی همان است که در اصطلاح علمای اسلامی «توحید در عبادت» میگویند و مراد توحید در عینیت خارجی است، یعنی واقعیت وجود انسان هم یگانه شده باشد.

خلاصه آنکه در اسلام کافی نیست که مسلمان تنها در مرحله فکر و اندیشه موحد باشد و خدا را در ذات و صفات و افعال به یگانگی بشناسد و بداند و درک کند، که اگر به او پیشنهاد کنند که درباره خداشناسی بحث کند، بتواند شش ماه در اطراف خدا سخن بگوید. اینچنین شخصی نیمی از توحید را دارد، و نیم دیگر آن است که در عمل یگانهگرا باشد بلکه یگانه شده باشد. آن هنگام که خدا را با تمام اوصاف شناخت و در اطاعت و تسلیم نیز یگانه بود میتوان گفت موحد است.

همان طور که قبلًا اشاره کردیم اینجاست که به عظمت سوره حمد پی میبریم؛ و راستی شگفتآور است که چگونه شخصی که هیچ گاه در عمرش درس نخوانده و با فیلسوفی برخورد نکرده و هیچ دانشمندی را ملاقات ننموده، در اولین سوره کتابش کلمات طوری تنظیم شده باشد که تمام مکتبش را در یک قطعه کوچک بگنجاند، توحید نظری را در چند جمله کوتاه و در کمال اوج و تعالی بیان کند و توحید عملی را در یک جمله کوتاه ایاک نَعْبُدُ نشان دهد!

انحصار عبادت

در جمله ایاک نَعْبُدُ از نظر دستور زبان عربی ایاک مفعول نَعْبُدُ است و به حسب طبع اوّلی میبایست پس از فعل بیاید و گفته شود: نَعْبُدُک، و اگر این طور بود معنایش این بود: خدایا تو را پرستش میکنیم. ولی علمای ادب میگویند: «تقدیمُ ما حقّه التأخیر یفید الحصر» یعنی اگر یک کلمه را که جایش مؤخر است مقدم بدارند علامت انحصار است. اختصاص به زبان عربی ندارد و در فارسی هم چنین است.

بنابراین معنای این جمله میشود: خدایا تنها تو را پرستش میکنیم و رام و مطیع تو هستیم، و مطیع هیچ کس و هیچ فرمانی که ناشی از فرمان تو نباشد نیستیم. پس جمله ایاک نَعْبُدُ یک جمله است به جای دو جمله: جمله اثباتی یعنی در مقابل خدا