هرگاه میخواهی کاری را انجام دهی، اول درباره عاقبت آن کار تدبّر کن بعد تصمیم بگیر.

اساساً لغت «تدبّر» که از ماده «دَ بَرَ» است، همان مفهوم عاقبت بینی را دارد.

تدبّر و ادبار از یک ماده هستند. اقبال و ادبار که ما میگوییم، اقبال رو آوردن است و ادبار پشت کردن. تدبّر معنایش این است که انسان آن نهایت امر، آن عاقبت کار و آن پشت سر کار را ببیند، تنها چهره کار را نبیند. هرکاری یک چهرهای دارد و یک پشت سری. انسان غالباً چهره کار را میبیند ولی پشت سر کار را نمیبیند، مگر اینکه از آن کار رد شده باشد؛ آن وقت نگاه میکند، از پشت سر میبیند. و بسا هست که کاری چهرهاش یک جور است، پشت سرش جور دیگر. تدبّر به عاقبت این است که انسان قبل از اینکه کاری را انجام دهد، از پشت سر هم آن کار را مطالعه کند.

جملهای در نهج البلاغه هست؛ امیرالمؤمنین راجع به فتنهها بیان میکنند که فتنه چهرهاش یک جور است، پشت سرش جور دیگر. میفرماید: انَّ الْفِتَنَ اذا اقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ اذا ادْبَرَتْ نَبَّهَتْ [1]. جملههای عجیبی است: فتنه وقتی که پدید میآید حکم غبارهایی را دارد که در فضا پیدا میشود، یا حکم تاریکی را دارد که در تاریکی انسان نمیبیند: دروغها پیدا میشود، شایعات پیدا میشود، هیجانها و احساسات زیاد پیدا میشود، لَه پیدا میشود، علیه پیدا میشود. اصلًا آدم در میماند که چگونه قضاوت کند، و در فتنه واقع میشود. ولی همینکه فتنه خوابید، مثل این است که ظلمت از بین رفت و غبارها نشست. آن وقت انسان نگاه میکند، چیز دیگری میبیند؛ میبیند آنچه که در تاریکی میدید، غیر از این است که اکنون در روشنایی میبیند. اذا اقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ اذا ادْبَرَتْ نَبَّهَتْ.

عادت به تفکر

بنابراین یکی از عوامل اصلاح و تربیت نفس در تعلیمات اسلامی، عادت کردن به تفکر است. تفکر باید برای انسان عادت بشود. عادت کردن به تفکر یعنی درباره هرکاری که انسان میخواهد تصمیم بگیرد، عادت داشته باشد که قبلًا کاملًا روی آن