عوامل تربیت

حال بعد از اینکه شناختیم که انسان از نظر اسلام باید چگونه باشد؛ از نظر عقل باید چگونه باشد، از نظر اراده باید چگونه باشد، از نظر حس عبادت باید چگونه باشد، از نظر پرورش و سلامت بدن باید چگونه باشد، از نظر محبت باید چگونه باشد، چگونگی را که شناختیم روی عوامل بحث کنیم. چه عواملی این چگونگیها را به شکل خوبی در انسان تأمین میکند و چه عواملی ضد این چگونگیهاست؟ ما بیشتر، توجهمان به عوامل خاصی است که در خود اسلام روی آنها تکیه شده. قبلًا عرض کردیم که اصلًا خود عبادت از نظر اسلام یک عامل تربیتی است. از نظر اسلام عبادت، خودش یک پرورشگاه است.

مراقبه و محاسبه

مسئله دیگری که باید عرض کنم مسئلهای است که در تعلیم و تربیتهای دینی و مذهبی وجود دارد و در تعلیم و تربیتهای غیرمذهبی وجود ندارد و نمیتواند هم وجود داشته باشد. مطلبی را علمای اخلاق میگویند و عرفا فوق العاده روی آن تکیه دارند و در متون اسلامی توجه زیادی بدان شده است، و آن چیزی است به نام «مراقبه و محاسبه». در آموزش و پرورشهای غیرمذهبی این گونه مفاهیم پیدا نمیشود، مراقبه و محاسبه اصلًا مفهوم ندارد و طرح نمیشود. ولی در تعلیم و تربیت دینی چون اساس، مسئله خدا و پرستش حق است، قطعاً این مسائل مطرح است.

در قرآن کریم آیهای داریم که من این آیه را شاید مکرر طرح کرده باشم (چون آن دورهای که ما قم بودیم، عالم بزرگی که اخلاق میگفت [1] یک مدتی روی این آیه تکیه کرده بود، و چون این آیه بیشتر به گوشمان خورده و بیشتر روی آن فکر کردهایم، گویی یک جلوه دیگری در ذهن من دارد). از آیات آخر سوره مبارکه حشر است؛ قبل از آن آیات توحیدی، این آیه است:

یا ایهَا الَّذینَ امَنوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللَّهَ انَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلونَ. وَ لاتَکونوا کالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَانْسیهُمْ انْفُسَهُمْ اولئِک هُمُ