بشرِ امروز آنها را کشف نکرده است.

انکار مسائلی نظیر مسئله جن سبب شد که عدهای به عقل بدبین شدند، گفتند:

همان متعبّدها خوبند، ما اگر دینمان بخواهد محفوظ بماند باید راه آنها را پیش بگیریم، اگر دنبال این روشنفکری برویم خیلی چیزها را باید از دست بدهیم؛ امروز جن را انکار کردند، فردا ملائکه را انکار میکنند، پس فردا هم خدا را انکار میکنند، مثل افراطکاریهای روشنفکری در زمان ما. خود روشنفکری خیلی خوب است ولی اگر روشنفکری یک راه افراط را پیش گرفت، خودش عامل شکست خودش است.

عقل از نظر فقها

این مسئله مربوط به کلام بود. در فقه هم عین این جریان در میان اهل تسنن پیدا شد. بعضی طرفدار تعبّد در مسائل فقهی شدند، مثل مالک بن انس- که در زمان خودش خیلی هم با شخصیت بود و معاصر و شاگرد حضرت امام جعفر صادق است- و بعضی طرفدار قیاس شدند. ابوحنیفه طرفدار قیاس شد. او هم معاصر حضرت صادق است و خدمت ایشان درس خوانده که از او نقل کردهاند: لَوْلَا السَّنَتانِ لَهَلَک نُعْمانُ اگر آن دو سال درس خواندن نبود، من از بین رفته بودم. ابوحنیفه یک عنصر ایرانی است و در کوفه میزیسته است. او به حدیث کم اعتنا بود، نه به معنای اینکه به گفته پیغمبر کم اعتنا بود، بلکه اغلب احادیث را معتبر نمیدانست و معتقد بود که اینها را جعل کردهاند. میگفت از تمام احادیثی که از پیغمبر روایت شده، عده معدودی (در حدود بیست تا) را من یقین دارم که پیغمبر گفته، باقی دیگر را باور ندارم پیغمبر گفته باشد. البته گویا اطلاعاتش در این زمینهها ضعیف بوده است.

در مسائل فقه اگر ما باشیم و قرآن و بیست حدیث از پیغمبر، بدیهی است که برای استدلال خیلی کسری داریم؛ یعنی اگر بخواهیم احکام را بفهمیم، با ظواهر قرآن و بیست حدیث پیغمبر، فقهِ به این وسعت را نمیشود استنباط کرد. در نتیجه ابوحنیفه میرفت سراغ قیاس. قیاس یعنی مقایسه کردن و شبیه گیری. میگفت: در فلان موضوع پیغمبر اینجور گفته، این موضوع هم یک شباهتی به آن دارد، پس حکم آن را میآوریم اینجا. این همان چیزی است که قرآن از آن نهی کرده. این پیروی عقل نیست، پیروی ظن و گمان است. مسئله ظن و گمان غیر از مسئله عقل