امر کرده خوب است نه چون خوب است او امر کرده، و هرچه را خدا نهی کند، چون خدا نهی کرده بد است نه چون بد بوده خدا نهی کرده است. معتزله گفتند: هرچه خدا امر کرده، چون خوب بوده خدا امر کرده است، پس خوبیاش تقدم دارد بر امر خدا، و خوبی آن علتِ امر خداست. و اشاعره گفتند: نه، هرچه که خدا امر کرده، چون خدا امر کرده خوب است وامر خدا علت خوبی است؛ وقتی ما میگوییم این کار خوب است، یعنی خدا امر کرده. در نهی هم عین همین مطلب تکرار میشود.

جنگ تعقل و تعبّد

اینجا بود که تعقل در یک جناح قرار گرفت و تعبّد محض در یک جناح دیگر.

این جریان، فوق العاده در دنیای اسلام اوج گرفت. از اواخر بنی امیه شروع شد و در اوایل بنی العباس- که آزادی فکر بیشتر بود و خلفای به اصطلاح امروز روشنفکری نظیر هارون و بالخصوص مأمون پیدا شدند و آن مجالس احتجاجات و مجادلات را تشکیل میدادند- به اوج خود رسید. مأمون بالخصوص (و بعد از او برادرش معتصم به تبعیت از مأمون) به حکم اینکه خودش مرد عالمی بود و فکرش فکر منطقی و فلسفی بود، طرفدار معتزله شد و اشاعره را درهم کوبید. و از علمای حدیث، احمد حنبل به خاطر طرفداری از قشریگری تازیانه سختی خورد. اینجا بود که به اصطلاح طرفداران تعقل بر طرفداران تعبّد پیروز شدند و سخت هم پیروز شدند، و اتفاقاً در میان محدّثین و فقهای آن عصر اشخاص سختگیری نبودند.

زمان متوکل رسید. متوکل یک خلیفه بسیار قشری بود. اصطلاحی امروز رایج است، به افرادی که تابع گذشته هستند میگویند «سنتی». کلمه «سنی» یعنی سنتی، کسی که تابع سنت است نه تابع فکر و تعقل. منتها چون سنت را سنت نبوی میدانستند، این کلمه یک قداست خاصی پیدا کرد. متوکل سنتی شد و سخت مخالف تعقل و معتزله، که دستور داد آنها را تارومار کردند و عجیب تارومار کردند، و احمد حنبل را برد در آن اوج عالی و آن آدمی که زندان کشیده بود و از حکومت وقت تازیانه خورده بود، مقامی پیدا کرد که عالیترین مقامها بود و میگویند در تشییع جنازهاش هشتصدهزار نفر شرکت کردند.

خلفای بعد روش متوکل را بیشتر حمایت کردند و روش مأمون برای همیشه در دنیای اسلام محکوم شد.