ضمناً انتقاد از زمان خودش است که در زمان من علم ارزش ندارد و ارزش یک مطرب ده برابر ارزش یک نفر عالم است و ارزش یک ساعت کار او برابر است با ارزش یک ماه کار این. در عمل هم خود این مرد همین جور شد، یعنی واقعاً هم بعد زد به در مسخرگی، با اینکه مرد عالمی بود. البته این مطلب هم مطلب نادرستی است؛ یعنی انسان نباید علم و یا هوش را با مقیاس پول و ثروت بسنجد و بگوید اگر اینها منشأ گردآوری پول و ثروت شد خوب است و اگر نشد دیگر ارزشی ندارد.

یک شعری هست در عربی، ظاهراً از ابوالعلاء معرّی یا ابن الرّاوندی است، از اینهایی که در تاریخ اسلام معروف به زندقه هستند. میگوید:

میگوید: چقدر آدمهای عاقلِ عاقل را آدم میبیند که در راه زندگی درمانده، نمیداند از کدام طرف برود، بیچاره است، و چه نادانهای نادان که انسان میبیند چه روزی فراوانی دارند، و این چیزی است که یک عالم نِحریر را از دین برمیگرداند و زندیقش میکند.

در صورتی که او باید در اینجا بعکس نتیجه گیری میکرد و میگفت به دلیل اینکه رزق تابع این زرنگیها نیست، پس من باید بفهمم که تدبیر رزق به دست کس دیگر است.

این منطق را هم ما زیاد میبینیم، و معلوم است که یک حرف غلطی است و انسان نباید علم و عقل را با این مقیاسها بسنجد. از این هم عجالتاً میگذریم.

تعقل از نظر معتزله و اشاعره

بیاییم سراغ آن جریانهایی که در واقع به صورت مکتب پدید آمدند. یکی از آنها مکتب اشعری است که واقعاً بزرگترین ضربتهایی که در تاریخ اسلام به تعقل مسلمین وارد شده، از ناحیه این جریان است.