است.] خاصیت عقل یکی فرا گرفتن علم و آموختن است، که این مهم نیست؛ از وقتی که شروع میکند به تجزیه و تحلیل، و غَثّ و سمین کردن، و تشخیص خوب از بد، و ریز و درشت کردن، از آن وقت عقل به معنی واقعی به کار میافتد.

سخن بوعلی سینا

دو جمله خوب از بوعلی سینا در این زمینه هست که هردو در کتاب [اشارات] است. یکی اینکه:

مَنْ تَعَوَّدَ انْ یصَدِّقَ بِغَیرِ دَلیلٍ فَقَدِ انْخَلَعَ مِنْ کسْوَةِ الْانْسانِیةِ.

هرکس که عادت کرده حرف را بدون دلیل قبول کند، او از لباس آدمی بیرون رفته؛ یعنی آدم حرف را بدون دلیل نمیپذیرد. نقطه مقابلش: کسانی که عادت دارند هرچیزی را بیدلیل انکار کنند؛ این هم بد است. میگوید:

کلُّ ما قَرَعَ سَمْعَک مِنَ الْعَجائِبِ فَذَرْهُ فی بُقْعَةِ الْامْکانِ ما لَمْ یذُدْک عَنْهُ قائِمُ الْبُرْهانِ.

اگر یک چیز عجیبی شنیدی، مادامی که دلیلی بر امکان یا عدم امکانش نداری رد نکن و قبول هم نکن، بگو ممکن است باشد. انسان واقعی آن است که قبول و ردش بر معیار دلیل باشد و هرجا که دلیل نبود «لاادری» و «نمیدانم» بگوید.

لزوم توأم بودن عقل و علم

حدیث، خیلی مفصل است. من قسمتهایی از آن را عرض میکنم.

بعد امام فرمود: ولی به عقل تنها هم نباید اکتفا کرد، عقل را باید با علم توأم کرد.

چون عقل یک حالت غریزی و طبیعی دارد که هرکسی دارد ولی علم، عقل را تربیت میکند؛ عقل باید با علم پرورش پیدا کند. در نهج البلاغه و هم در حدیث، از عقل و علم اینجور تعبیر شده که گاهی به علم گفتهاند «عقل مسموع» و به عقل گفتهاند «علم مطبوع»؛ یعنی به عقل، علم اطلاق شده و به علم، عقل، با این تفاوت