که در تمام عمر این آلودگی را پیدا نکرده است. در اسلام برخلاف مسیحیت است:

مِنْ اخْلاقِ الْانْبِیاءِ حُبُّ النِّساءِ [1].

پس ازدواج اولین مرحله خروج از خود طبیعی فردی و توسعه پیدا کردن شخصیت انسان است. بعد از ازدواج، وقتی میخواهیم کار کنیم برای منِ تنها نیست؛ آن «من» تبدیل به «ما» میشود به طوری که انسان آنقدر به سرنوشت خانواده علاقهمند است که به سرنوشت شخص خودش، و رنج میبرد تا آنها در آسایش باشند. این یک درجه از «خود» است. ولی آیا این کافی است که «خود» انسان تا این مقدار توسعه پیدا کند؟ شک ندارد که نه. این نسبت به خود فردی طبیعی درجهای از کمال است، اما اگر به همین جا محدود شود، یعنی این «خود» از منِ فردی توسعه پیدا کند و منِ به علاوه همسر و بچهها شود و غیر آن نفی گردد، کافی نیست.

منِ قبیله ای

ممکن است «خود» یک نفر از این هم بیشتر توسعه پیدا کند، مثلًا شامل فامیل بشود؛ یعنی خود فردی از خود خانوادگی هم تجاوز کند و به فامیل و قبیله کشیده شود، همان که در قبایل بدوی و عرب جاهلی زیاد میبینیم. عرب جاهلی واقعاً افراد قبیله را با خود فرق نمیگذاشت، یعنی درست مثل این بود که یک روح بر تمام افراد قبیله حاکم است. «من» او برای وی یک «من قبیلهای» بود. در داخل قبیله، همه اصول انسانی مثل گذشت، احسان و ایثار وجود داشت ولی کمی آن طرفتر دیگر این روح وجود نداشت. پس کافی نیست که «من» انسان این مقدار توسعه یابد.

منِ قومی

میرویم بالاتر: من قومی. مثلًا در مورد ما ایرانیها اگر انسان آنچنان وطن پرست باشد که تمام مردم ایران را مثل جان خود دوست داشته باشد بازهم کافی نیست، زیرا از آن حد که گذشت همه چیز را جایز میداند. به ایرانی دروغ نمیگوید، به