توصیهها و دستورها دستورهای اخلاقی است، و از طرفی میدانیم که دین اسلام خصوصیتی دارد و آن مسئله خاتمیت و مسئله جاودانگی است و این امر ملازم است با اینکه ما اخلاقیات را مطلق بدانیم یا لااقل به صورت سؤال مطرح کنیم که آیا اینکه دستورهای اسلام در این باب جنبه جاودانگی دارد، لازمهاش این است که ما اخلاق را مطلق بدانیم یا این امر با نسبیت اخلاق هم سازگار است؟.

اولًا ما باید مطلب را حل کنیم که آیا اخلاق مطلق است یا نسبی، و بعد برویم سراغ اسلام و ببینیم دستورهای اسلام درباره اخلاق چگونه است، آیا مطلق است یا نسبی؟ این مسئله بستگی زیادی دارد با مسئله پیشین در باب معیار فعل اخلاقی.

بنا بر بعضی از آن نظریات، اخلاق مطلق است نه نسبی، و بنا بر بعضی دیگر اخلاق نسبی است. ما یک یا دو نظریه را که در آنجا باید ذکر میکردیم ذکر نکردیم. ابتدا آنها را ذکر میکنیم و بعد این مسئله را توضیح میدهیم.

پسند

برخی اساساً معتقدند که هیچ معیاری برای اخلاقی بودن [یک فعل] خارج از خود انسان وجود ندارد، یعنی خارج از پسند و انتخاب خود انسان معیاری برای اخلاقی بودن وجود ندارد. حتماً شنیدهاید که از قدیم- از دوره یونان- بودهاند اندیشمندانی که میگفتهاند مقیاس همه چیز انسان است، و این را در مورد علم و فلسفه و حقیقت هم میگفتند که معیار واقعیت و حقیقت نیز انسان و تشخیص انسان است؛ یعنی یک حق واقعی وجود ندارد، حق واقعی همان است که انسان تشخیص میدهد؛ اگر چیزی را تشخیص داد که حق است، حق است و اگر تشخیص داد باطل است، باطل است. درست نظیر عقیدهای که بعضی از متکلمین اسلامی به نام معتزله در باب اجتهاد داشتند که هر مجتهدی هرچه را که اجتهاد بکند حقیقت همان است که او اجتهاد کرده و اجتهاد خطا ندارد؛ حق همان است که این مجتهد آن را اجتهاد میکند و بنابراین اگر ده مجتهد ده جور اجتهاد بکنند، حق ده جور است. نقطه مقابل آنها مخطّئه بودند که میگفتند: حق یک چیز بیشتر نیست؛ اجتهاد ممکن است مطابق با واقع و مفید باشد و ممکن است برخلاف واقع باشد.

یونانیها هم درباره حقیقت این حرف را زدند و گفتند معیار حقیقت، انسان است؛ نه این است که حقیقت معیار انسان است، انسان معیار حقیقت است. بحث