فقط در دنیا خوب و زیبا باشد، و اساساً فعل زیبا یعنی فعل خدایی، فعلی که گویی پرتوی از نور خدا در آن هست.

وجدان اخلاقی که کانت میگوید نیز تا انسان اعتقاد به خدا نداشته باشد برای انسان معنی پیدا نمیکند.

همه اینها به آدم میگوید حق این است، حقیقت این است. خوب اگر غیر از ماده چیز دیگری نباشد، اصلًا حق و حقیقت معنی ندارد.

همچنین اگر اعتقاد به معاد باشد، نظریه هوشیاری خوب کار میکند. انسان به قول او منفعت جو آفریده شده و جز منفعت خود را نمیخواهد، حساب میکند که در آخر کار سود در کدام طرف است. اگر اعتقاد به عدل نهایی باشد، این حس ضامن اجرای خوبی است ولی وقتی این اعتقاد نباشد و هرچه هست در همین دنیا باشد، انسان تحت شرایطی معتقد میشود که نفعم در این است که نفع دیگران را ضمیمه خود کنم. پس این نظریه هم آن نتیجه نهایی را آن وقت میدهد که اعتقاد به خدا و عدل الهی در کار باشد.

تعریف فعل اخلاقی

بنابراین تمام این نظریات در واقع پا در هواست، مگر آنکه بر مبنای اعتقاد مذهبی و اعتقاد به خدا قرار گیرد. اگر بر مبنای اعتقاد به خدا قرار گیرد، همه اینها را میتوان قبول کرد و همه را میتوان گفت درست است. و ضرورتی هم ندارد که ما فعل اخلاقی را محدود به یکی از اینها بدانیم؛ میگوییم فعل اخلاقی آن فعلی است که هدف از آن منافع مادی و فردی نباشد، خواه انسان آن را به خاطر احساسات نوع دوستی انجام دهد، خواه به خاطر زیبایی فعل، خواه به خاطر زیبایی روح خود، خواه به خاطر استقلال روح و عقل خویش و خواه به خاطر هوشیاری. همین قدر که «خودی» و منفعت فردی در کار نبود [1] فعل، اخلاقی است. بنابراین ضرورتی ندارد که ما به یکی از آن مکتبها بپیوندیم و لیس الّا بگوییم و برویم به سوی مکتبی که روی محبت یا زیبایی و یا عقل مجرّد بنا شده است. نه، فعل اخلاقی آن فعلی است که هدف از آن جلب منافع مادی و دنیایی نباشد، خواه اثری که از آن در این دنیا