روحی که در انسان هست نیز اگر ریز و درشت نباشد یعنی هرکدام در یک حد و اندازه معینی که برای آن مقرّر است باشد، تناسب و زیبایی پیدا میشود و خود روح زیبا و مطلوب میگردد برای خودش و برای کسی که آن روح را مشاهده میکند. و لهذا میگویند که هر قوّه و استعدادی در انسان یک حد مشخص دارد؛ از آن بیشتر باشد افراط است، از آن کمتر باشد تفریط است، مثل اینکه چشم انسان یک اندازه معین دارد، از آن بزرگتر باشد زشت است، کوچکتر هم باشد نازیباست. مثلًا به انسان قوّه خشم داده شده. این قوّه یک حد معینی دارد؛ از آن کمتر باشد نازیبا و نامتناسب است، از آن بیشتر باشد نیز همینطور. منتها صحبت در این است که ما این معیار را از کجا به دست آوریم و حد وسط را چگونه تعیین کنیم؟ مثلًا خشم انسان چقدر باشد حد متوسط است؟.

اینجا دو جور ممکن است جواب دهند: یکی اینکه زیبایی، مطلقاً قابل تعریف نیست. مگر زیبایی حسی را که انسان احساس میکند با تعریف احساس میکند؟! کسی که جمالی را با زیباییاش درک میکند آیا قبلًا برایش تعریف کردهاند که جمال زیبا آن است که چشم اینجور باشد، ابرو اینجور باشد و ...؟ نه، این یک چیزی است که ذوق او باید آن را درک کند و قبل از آنکه بتواند آن را تعریف کند به سوی آن کشیده شود. این امر برای او یک امر عقلی است. در زیبایی عقلی هم همینطور است.

اصل غائیت، مبنای تعیین حد وسط در اخلاق

بعلاوه یک میزان و تعریف هم میشود برای آن به دست داد که حتی یک پله از زیبایی حسی بالاتر باشد و آن این است که بنا بر اصل غائیت که یک اصل قطعی است، چون هر قوّه و استعدادی برای هدف و غایتی ساخته شده و مجموع هم غایتی کلی دارد، ما اگر بخواهیم بفهمیم که یک قوّه در حد وسط است یا در افراط و یا در تفریط، باید این جهت را کشف کنیم که این قوّه اصلًا برای چه آفریده شده؟

آنچه که برای آن آفریده شده حد وسط است، بیشتر از آنچه که برای آن آفریده شده به کار افتد افراط است، کمتر از آن تفریط است. مثلًا همین قوّه خشم که مثال زدیم، بدیهی است که لغو در انسان آفریده نشده. اگر این قوّه در انسان نبود انسان هرگز از خود دفاع نمیکرد و اگر دفاع نمیکرد، در مقابل طبیعت و حیوانات و در مقابل