تربیت- همانطور که قبلًا گفته شد- مفهوم پرورش و ساختن را میرساند و بس. از نظر تربیت فرق نمیکند که تربیت چگونه و برای چه هدفی باشد؛ یعنی در مفهوم تربیت، قداست نخوابیده که بگوییم تربیت یعنی کسی را آنطور پرورش بدهند که یک خصایص مافوق حیوان پیدا کند، بلکه تربیت جانی هم تربیت است و این کلمه در مورد حیوانات نیز اطلاق میشود. یک سگ را هم میتوان تربیت کرد، اعمّ از اینکه تربیت شود برای اینکه با صاحبش رفتار خوبی داشته باشد یا برای گلّه که گرگ را بگیرد و یا برای اینکه خانه را پاسبانی کند، همه تربیت است. این لژیونهایی که اغلب کشورهای استعماری از افراد جانی تأسیس میکنند و اینها را کمی هم به اصطلاح جانیتر بار میآورند که باکی از هیچ چیز نداشته باشند و هر فرمانی را بدون اینکه فکر کنند در چه زمینهای است اجرا کنند، کارشان تربیت است.

اما در مفهوم اخلاق قداستی نهاده شده است و لهذا کلمه «اخلاق» را در مورد حیوان به کار نمیبرند. مثلًا وقتی اسبی را تربیت میکنند، نمیگویند که به او اخلاق تعلیم میدهند. اخلاق اختصاص به انسان دارد و در مفهومش نوعی قداست خوابیده است. لذا اگر بخواهیم با اصطلاح صحبت کنیم باید بگوییم فن اخلاق و فن تربیت یکی نیست و دوتاست. فن تربیت وقتی گفته میشود که منظور مطلقِ پرورش باشد به هر شکل. این دیگر تابع غرض ماست که طرف را چگونه و برای چه هدفی پرورش دهیم. اما علم اخلاق یا فن اخلاق امری تابع غرض ما نیست که بگوییم اخلاق بالاخره اخلاق است، حال هرجور که ما بار بیاوریم. نه، در مفهوم اخلاق نوعی قداست خوابیده است (که باید ملاک و معیار قداست را به دست آوریم). لذا میگوییم فعل اخلاقی در مقابل فعل طبیعی قرار میگیرد. البته این نکته باید روشن باشد که اینکه میگوییم «در مقابل فعل طبیعی» این را دو جور میتوان تعبیر کرد: یکی اینکه بگوییم فعل اخلاقی یعنی فعل ضد طبیعی، و ما هر فعلی را که بر ضد اقتضای طبیعت باشد فعل اخلاقی مینامیم. [دیگر اینکه بگوییم فعل اخلاقی یعنی فعل غیرطبیعی. بدیهی است] مقصود این نیست که ملاک فعل اخلاقی این است که بر ضد طبیعت باشد و هرکاری را که بر ضد طبیعت باشد کار اخلاقی بنامیم.

یک آدم مرتاض به خود رنج میدهد و بر خلاف طبعش رفتار میکند، ولی ما نمیگوییم که چون او کاری بر ضد طبیعت خود انجام داده فعلش اخلاقی است. این نمیتواند مقیاس باشد و هیچ کس هم چنین حرفی نمیزند. اینکه میگوییم «در