نکردنش رنج میبرد. همین مادر، بچه دیگری را- مثلًا بچه هووی خود را- با این احساسات نمینگرد و بلکه غالباً در جهت عکس است. پس این را نمیشود گفت اخلاق. کجا اخلاق حکم میکند که به بچه خود توجه کن و به بچه دیگری توجه نکن؟! بنابراین، ارتباط به غیر داشتن هم نمیتواند ملاک باشد.

آنهایی که در باب عادات میگفتند اعمال انسان باید تحت حکومت عقل و اراده او باشد، اینجا هم ناچار همین حرف را میزنند، میگویند فعل اخلاقی فعلی است که از عقل برخیزد و هیچ عاطفهای در آن دخالت نداشته باشد، خواه اختصاص به خود انسان داشته باشد و خواه مربوط به غیر باشد.

فعل اخلاقی یک معیار مورد قبول همه ندارد، یعنی هر مکتبی برحسب جهان بینی و اصول خود فعل اخلاقی را چیزی میداند که ممکن است با آنچه دیگران میگویند مخالف باشد. بعضیها معتقدند که فعل اخلاقی فعلی است که از وجدان انسان سرچشمه میگیرد و وجدان همان است که در فطرت هرکس وجود دارد، و این تا اندازهای درست هم هست: فَالْهَمَها فُجورَها وَ تَقْویها [1]. کانت شدیداً معتقد است به اینکه وجدان اخلاقی در انسان وجود دارد. فلسفه عملی او از فلسفه نظریاش اهمیت بیشتری دارد. گفته است و روی قبرش هم نوشتهاند:

دو چیز است که اعجاب انسان را برمیانگیزد و هیچ وقت انسان اعجابش به آن کم نمیشود: یکی آسمان پر ستارهای که بالای سر ما قرار دارد و دیگر وجدانی که در درون ما قرار دارد.

این مکتب میگوید کار اخلاقی کاری است که از فطرت و وجدان انسان سرچشمه گیرد. در این مکتب کار اخلاقی همان کاری است که وجدان انسان حکم میکند، مجرّد از هر تربیتی و مجرّد از هر عادتی. ولی باید دید کسانی که به چنین وجدانی عقیده ندارند به چه ارزشهایی قائلند؟ به استناد همان ارزشها ملاک کار اخلاقی را از نظر آنها میشود تشخیص داد.

کسانی که مادی فکر میکنند، میشود گفت که ارزشهای اخلاقی را خیلی