عادات انفعالی عاداتی است که انسان تحت تأثیر یک عامل بیرونی است، مثل اینکه سیگار کشیدن برای انسان عادت میشود، یعنی انسان همیشه میخواهد این دود سیگار به او برسد. عادات انفعالی معمولًا حالت انس برای انسان ایجاد میکند و انسان را اسیر خود میکند، و تن پروریها به آن معنی که قبلًا ذکر شد غالباً عادات انفعالی است. مثلًا انسان عادت میکند که روی تشک پر قو بخوابد یا مثلًا به غذای خاصی عادت میکند به طوری که اگر آن غذا به او نرسد هرچند غذای دیگر مقوّی باشد، نمیتواند بخورد. اینها عادات انفعالی است که در هر موردی بد است. ولی عادات فعلی را که نمیشود به دلیل اینکه عادت است گفت بد است. البته ممکن است به دلیل دیگری بد باشد ولی به دلیل اینکه عادت است نمیتوان گفت بد است.

مطلب دیگری که باید عنوان گردد و جلسه بعد روی آن صحبت شود این است که فرنگیها مطلبی را مطرح کردهاند تحت این عنوان که ملاک اخلاقی بودن چیست؟

یعنی چه فعلی از افعال انسان را باید طبیعی دانست و چه فعلی را اخلاقی؟ البته اصل سؤال این است که آیا میتوان گفت فلان کار خوب است و فلان کار بد؟ آیا میتوان گفت هر کار ارادی و اختیاری انسان اخلاقی است؛ یعنی ملاک کار اخلاقی را ارادی بودن، و ملاک کار طبیعی را بلا اراده بودن دانست؟ مثلًا حرکت قلب که یک فعل طبیعی است یا تنفس که فعل نیمه طبیعی است اخلاقی نیست، ولی راه رفتن یا غذا خوردن و یا حرف زدن که یک فعل ارادی است اخلاقی است. نه، این حرف، حرف درستی نیست. صرف ارادی بودن، ملاک اخلاقی بودن نیست که ما کاری را از نظر اخلاقی خوب بدانیم.

ممکن است کسی ملاک فعل اخلاقی را این بداند که به غیر ارتباط داشته باشد، یعنی نفع رساندن به غیر یا ضرر رساندن به غیر و به عبارت دیگر یک سلسله عواطف مثبت و منفی نسبت به دیگران. این هم درست نیست. اولًا بسیاری از افعال انسان، اخلاقی است بدون اینکه ارتباط به غیر داشته باشد. ثانیاً ممکن است فعلی ارتباط به غیر داشته باشد و اخلاقی نباشد، ریشهاش احساسات باشد، مثل کار مادر که تحت تأثیر احساسات مادرانه خود به بچهاش خدمت و کمک میکند. کار مادر را نمیتوان اخلاقی شمرد، زیرا محبت به فرزند برای مادر یک امر طبیعی است. مادر اسیر احساسات خود است و نمیتواند محبت و خدمت نکند، و از