این اساس، گویا در قدمای علمای اخلاق تردیدی در این جهت نبوده که صفات و ملکات فاضله را باید به صورت نوعی عادت درآورد، و عادتْ ساختن است و پرورش نیست. پرورش، رشد استعداد موجود است. «عادت» این است که ما هر حالتی دلمان بخواهد به او میدهیم، او به منزله ماده شل و قابل انعطاف و شکل پذیری است که هر شکلی به آن بدهیم میپذیرد. از این نظر، انسان موجودی قابل ساختن است و اکثر اخلاقیات اموری ساختنی است و باید عادت شود و اموری نیست که ریشهاش در انسان وجود داشته باشد. مثلًا شجاعت: ممکن است کسی را طوری تربیت کنیم که شجاع از آب درآید یا طوری تربیت کنیم که شجاع از آب در نیاید. ممکن است کسی را عادت دهیم ملکه عفت در او به وجود آید، و ممکن است آدم غیرعفیف و هوسرانی بار آوریم.

پس طبق این بیان میتوان گفت: اگر بگوییم که تربیت صرفاً عبارت از پرورش است نه ساختن انسانها، صحیح نیست. قسمت اعظم تربیت، ساختن انسانها بهطور دلخواه است. لذا هر فرهنگی ملت خودش را آنطور که دلخواه اوست میسازد، هیئت حاکمه یک ملت و هرکه بر او حکومت کند ملت خود را آنطور که بخواهد میسازد.

نظریه علمای غرب

نظریه جدیدی در میان علمای غرب در باب تربیت پیدا شده که لازمه حرفشان این است که اساساً تربیت، صرف پرورش است. و چون بحث آنها در تربیت اخلاقی بوده و روی عقل و اراده بحث کردهاند نه روی حس دینی و حس زیبایی، گفتهاند تربیت فقط و فقط پرورش نیروی عقل و اراده اخلاقی است و بس، و انسان را به هیچ چیز- چه خوب و چه بد- نباید عادت داد زیرا عادت مطلقاً بد است، چون همینکه چیزی عادت شد بر انسان حکومت میکند و انسان به آن انس میگیرد و نمیتواند آن را ترک کند، و آن وقت است که کاری را که انجام میدهد نه به حکم عقل و نه به حکم اراده اخلاقی و نه به حکم تشخیص اینکه این کار کار خوبی است یا کار بدی، انجام میدهد بلکه به حکم اینکه عادتش شده و اگر انجام ندهد ناراحت میشود انجام میدهد. این مطلب در دو حدیث نبوی و صادقی آمده است.

رسول اکرم فرمودهاند: