خشونت به کار برده شود. بنابراین در عین اینکه عرض کردیم عامل ترس و ارعاب و خشونت عامل پرورش و شکوفا کردن نیست، ولی عامل لازمی است؛ شرط تربیت استگو اینکه عامل تربیت نیست.

دوره شکوفایی روح

مطلب دیگری که در اینجا هست این است که اساس تربیت در انسان باید بر شکوفا کردن روح باشد. آیا دورههای مختلف عمر از این نظر فرق میکند یا نه؟ مسلّم فرق میکند. بعضی دورهها تناسب و موقعیت بسیار بهتری برای شکوفا شدن استعدادها دارد. همین دوره بعد از هفت سالگی که در احادیث هم به آن عنایت شده که از آن به بعد به تربیت بچه توجه بشود- از هفت سالگی تا حدود سی سالگی- دوره بسیار مناسبی است برای شکوفا شدن روح از نظر انواع استعدادها: استعداد علمی، استعداد دینی و حتی استعداد اخلاقی. و لهذا جزء بهترین دوران عمر هر کسی همان دوران محصل بودن اوست، چون هم اوان روحش یک اوان بسیار مناسبی است و هم در این اوان در یک محیطی قرار میگیرد که روز به روز بر معلومات، افکار، اندیشه، ذوقیات و عواطفش افزوده میشود. برای طلبهها این دوره طلبگی یک یادگار بسیار خوب و عالی است. کسانی که چندسالی طلبگی کردهاند، تا آخر عمر از خوشیهای دوران طلبگی یاد میکنند، با اینکه در این دوران از نظر شرایط مادی معمولًا در وضع خوبی نیستند و در اواخر عمر در شرایط خیلی بهتری هستند. در آن دوره غالباً در فقر و بیچیزی و مسکنت میباشند، منتها چون همه در یک سطح هستند ناراحتی ندارند. دوره خیلی خوبی است چون واقعاً دوره بالندگی انسان است، و اگر در این دوره انسان از نظر علمی و معنوی محروم بماند یک زیانی است که نمیشود گفت صددرصد در سنین بزرگی و در پیری جبران شدنی است.

مطلب دیگر که مطلبی اساسی است این است که از نظر اسلامی آن چیزی که در انسان باید پرورش بیابد و در واقع تربیت بشود چیست؟ انسان دارای جسم است و یک سلسله قوای جسمانی، و دارای روح و یک سلسله قوای روحانی [1]. از نظر اصطلاحات روان شناسی نیز استعدادهای جسمانی یک سلسله استعدادهاست