که راه میروند هیچ کدام از دیگری جلو نمیافتد. ولی در اینجا جلو آزادی اسبها گرفته شده، خیلی از آنها سرکشی میکنند میخواهند تند بروند ولی سوارش به او اجازه نمیدهد زیرا باید برابر با دیگر اسبها برود. ولی یک وقت هست که مسئله، مسئله آزادی و مسابقه است مثل میدانهای اسبدوانی. آنجا قهراً یکی عقب میافتد و یکی جلو. پس اگر ما بخواهیم به اسبها آزادی بدهیم، برابری و هماهنگی نیست و اگر بخواهیم برابری و هماهنگی ایجاد کنیم ناچار باید آزادی را از بین ببریم. آزادی به فرد تعلق دارد و مساوات به جامعه. در اردوی غرب تکیه بیشتر بر روی آزادی فردی است و قهراً مساوات را پایمال کرده و از بین بردهاند. در اردوی شرق تکیه بر روی مساوات است، آزادی را از میان بردهاند. در آنجا مساوات وجود ندارد، در اینجا آزادی وجود ندارد، و اینها از دو فلسفه مختلف سرچشمه میگیرد. البته مسئله مهم این است که آیا اینطور است که یا تکامل فرد یا تکامل جامعه؟ یا سعادت فرد یا سعادت جامعه؟ یا اینکه یک راه طبیعی وجود دارد و آزادی، آن حق طبیعی انسان، یک حد معینی است که از آن بیشتر دیگر آزادی نیست و تکامل هم بستگی به همین مقدار آزادی دارد؛ یعنی مکتب سوم. حالا این بحث دیگری است.

نقد این نظریه

به هر حال غرضم این جهت است که اگر کسی بگوید معیار تکامل است، قابل مناقشه است، زیرا در این صورت تمام اصالتها را به جامعه دادهایم و برای فرد هیچ اصالتی قائل نشدهایم و ما نمیتوانیم تک ارزشی باشیم. تکامل جامعه یکی از ارزشهاست، تکامل فرد هم برای خودش ارزشی است، و لهذا گاهی تعارض دو ارزش به وجود میآید: ارزش اجتماعی و ارزش فردی. پس اولًا از این نظر، مکتب اخلاق کمونیستی قابل بحث و مناقشه است؛ یعنی این اصل را اینجور دربست نمیشود قبول کرد که معیار، تکامل جامعه است و [باید] تک ارزشی [بود] و فرد ارزشی ندارد. ثانیاً گیرم ما تکامل جامعه را معیار بدانیم، خواه یگانه معیار و خواه یکی از معیارها، این مسئله را قبول نداریم که تکامل منحصراً در گرو- به قول اینها- تغییرات کیفی و انقلاب است یعنی جز از راه انقلاب، جامعه راه کمال را طی نمیکند.

بلکه نمیشود گفت که انقلاب حتماً راه کمال است. ای بسا انقلابها رخ داده است بدون آنکه کمالی برای جامعه رخ بدهد. به هر حال این مسئله به صورت یک اصل