که: انَّ الْامْرَ کلَّهُ لِلَّهِ. از آن سخنان خیلی لطیف است: قالَ انْ کنْتُ مالِکاً فَلِی الْامْرُ کلُّهُ..

امروز این حرف در مورد جامعه به وجود آمده. یک سلسله نظریههای جامعه شناسی است که اساساً برای فرد اصالت و اختیار و آزادی و حقی در مقابل جامعه قائل نیست. افراد در بطن جامعه نسبت به یکدیگر حقوق و تکالیفی دارند، اما در مقابل جامعه این حرف معنی ندارد.

آزادی و مساوات

بنابراین طبق این مکتب، مقیاسْ تکامل جامعه است. هرچه با تکامل جامعه تباین داشته باشد باید از میان برداشته شود. ولی مکتبهای دیگر اینچنین قائل نیستند؛ بعضی اصالت فردی مطلق میاندیشند و بعضی اگر اصالت فردی مطلق نباشند، لااقل برای فرد هم اصالتی قائل هستند. و لهذا در مسئله آزادی و مساوات، این معما همیشه هست: آزادی و مساوات دو ارزش انسانی است که با یکدیگر متعارض میباشند؛ یعنی اگر افراد آزاد باشند مساوات از بین میرود و اگر بخواهد مساوات کامل برقرار بشود ناچار باید آزادیها را محدود کرد. چون افراد انسان مثل جنس یک کارخانه نیستند که وقتی بهطور فابریکی بیرون میآیند هیچ تفاوتی میانشان نباشد، بلکه یکی پراستعدادتر است یکی کم استعدادتر، یکی قوی البنیهتر است یکی ضعیف البنیهتر، یکی ابتکار دارد دیگری ندارد، یکی تنبل است دیگری کوشا.

اگر بخواهیم جامعه را میدان مسابقه آزاد قرار دهیم بدیهی است عدهای برنده میشوند، عدهای هم برنده نمیشوند، حالا یا به دلیل تنبلیشان و یا به دلیل ناتوانیشان. آزادی خواه ناخواه نابرابری به وجود میآورد. ولی اگر بخواهیم مساوات برقرار کنیم ناچاریم جلو آزادی را تا حد زیادی بگیریم و بلکه جلو حقوق فردی را بگیریم، یعنی ناچاریم مال یکی را بگیریم به دیگری بدهیم.

مثل این است که در یک میدان اسبدوانی وقتی اسبها میخواهند با همدیگر بدوند دو حالت دارد: یک وقت ما میخواهیم اسبها را مثل اسبهای نظامیان بدوانیم، آنها را به صف میبندیم، گوشهایشان همه باید برابر یکدیگر باشد، سرعت آنها نیز باید مساوی یکدیگر باشد، و قهراً همه باید اسبهای خودشان را کنترل کنند. در این صورت همه اسبها با یک آهنگ حرکت میکنند. صد اسب نظامی که حرکت میکنند اگر مثلًا در گروههای ده تایی به فاصله ده متر از یکدیگر حرکت کنند، یک ساعت