است ولی آن نظری که قبل از این نظر عرض کردم و معتقد بود که اخلاق از مقوله زیبایی است میگفت زیبایی فعل، حسن و قبح ذاتی در افعال. میگفت فعلها بعضی ذاتاً زیبا هستند بعضی نازیبا. انسانِ زیبا آن است که مطلوبش زیبا باشد. انسان از آن جهت زیبا بود که طالب فعل زیبا بود و انسان از آن جهت نازیبا میشد که طالب فعل نازیبا بود. ولی این نظر میگوید اصلًا مرکز زیبایی خود روان انسان است. فعل از آن جهت زیبا میشود که از روان زیبا پیدا بشود و فعل از آن جهت نازیبا میشود که از روان نازیبا پیدا بشود. بنابراین کانون زیبایی، خود روان انسان است. این هم یک نظریه در باب معیار اخلاقی که فعل اخلاقی یعنی فعلی که از یک روح متعادل و متوازن پیدا شده باشد.

یک معیار دیگر هم عرض بکنم. در جلسه آینده [1] تقریباً قضاوت نهایی را درباره اینها- ان شاء اللَّه- میکنیم. در این جلسه ما فقط نظریات را طرح میکنیم.

نظر فلاسفه

یک نظریه دیگر از لابلای کلمات حکمای اسلامی پیدا میشود. آنها ملاک اخلاق را عقل، ولی عقل آزاد یا آزادی عقلی میدانند. این مطلب را به این شکلی که عرض میکنم، شما در کتب آنها معمولًا پیدا نمیکنید و ما از لابلای کلمات [فلاسفه اسلامی] مخصوصاً صدرالمتألهین به دست آوردهایم. این نظریه مبتنی بر همان اصل روح مجرّد است.

این آقایان معتقدند که گوهر انسان آن قوّه عاقله انسان است؛ جوهر انسان عقل انسان است، و کمال و سعادت نهایی و واقعی انسان سعادت عقلی است. سعادت عقلی یعنی چه؟ یعنی معارف؛ یعنی انسان در آن آخرین حدی که برای او ممکن است، به معارف الهی آشنا بشود و عالم وجود را آنچنان که هست دریافت کند.

میبینید آنها وقتی که حکمت را از نظر غایت تعریف میکنند نه از نظر موضوع، میگویند: صَیرورَةُ الْانْسانِ عالَماً عَقْلِیاً مُضاهِیاً لِلْعالَمِ الْعَینِی اینکه انسان بشود جهانی عقلی شبیه جهان عینی. البته جزئیاتش را انسان عادی درک نمیکند، و درک نمیکنند مگر اولیای حق. ولی انسان عادی میتواند در عقل خودش [به