مردانگی اوست. شجاعت غیر از زور بازوست. شجاعت قوّت قلب است نه زور بازو، نقطه مقابل جُبن و تهوّر است، یعنی نترس بودن و در عین حال بیاحتیاط نبودن. شجاعت هرکس به آن اندازه است که روح مردانگی در روحش باشد، وَ عِفَّتُهُ عَلی قَدْرِ غیرَتِهِ [1] (این جمله خیلی عجیب است): پاکدامنی هرکس به اندازه غیرتش است؛ یعنی آدمهایی که عفت ندارند، مردانی که بیعفتاند، بی غیرتاند. آدم بی عفت که نسبت به ناموس دیگران عفت ندارد، اگر خودش نسبت به ناموس خودش غیرت میداشت محال بود که عفت نداشته باشد. هرجا که شما آدم ناپاک و بی عفتی پیدا کردید، بدانید که حس غیرت نسبت به ناموس خودش هم در او مرده است. و لذا در جای دیگر میفرماید: ما زَنی غَیورٌ قَطُّ [2] هرگز یک آدم باغیرت زنا نمیکند. هرکه زنا کرده بیغیرت بوده و در واقع خودش هم چندان اهمیتی نمیداده که دیگری با ناموسش زنا کند.

باز کلام ایشان است در همان نامهای که به امام حسن نوشتهاند: لاتَکنْ عَبْدَ غَیرِک وَ قَدْ جَعَلَک اللَّهُ حُرّاً [3] پسرم! هرگز در دنیا بنده کسی مباش، زیرا خدا تو را آزاد آفریده است. در اعلامیه حقوق بشر که فرانسویها منتشر کردند، آن جمله طلاییاش که این اعلامیه با آن شروع میشود این است: «خدا انسانها را آزاد آفریده است».

امیرالمؤمنین در هزار و دویست سال قبل از آنها فرمود: لاتَکنْ عَبْدَ غَیرِک وَ قَدْ جَعَلَک اللَّهُ حُرّاً هرگز بنده کسی مباش، زیرا خدای متعال تو را آزاد آفریده است.

حال کم کم به شرح و تفسیر اینها بپردازیم.

آیا انسان دارای دو نفس است؟

گفتیم که در اسلام از یک طرف توصیه شده به جهاد و مبارزه با نفس، بلکه به میراندن نفس: موتوا قَبْلَ انْ تَموتوا پیش از آنکه بمیرید، بمیرید، نفس امّاره را بمیرانید؛ و از طرف دیگر توصیههایی است سراسر کرامت نفس، عزت نفس، نفاست نفس، حرّیت نفس و غیره. آیا انسان دارای دو نفس یعنی دارای دو خود است؟ دارای دو خویشتن است؟ دو خود دارد که یک خود را وظیفه دارد بمیراند و