دایره تمنیات و آمال کوچک خارج میشود. در عبادت التجاء هست، انقطاع هست. در عبادت استعانت و نیرو گرفتن و کمک خواستن هست. در عبادت واقعاً انسان از محدوده خودخواهیها، خودپرستیها، آرزوها، تمنّیها و امور کوچک پرواز میکند و بیرون میرود. معنی تقرّب هم همین است. وقتی میگوییم نماز میخوانیم قُرْبَةً الَی اللَّه، این لفظ یک تعارف نیست، بلکه یعنی واقعاً انسان در حال نماز از این محدوده کوچک پرواز میکند به سوی حق.

پس ضرورتی ندارد که ما خودمان را خسته کنیم و بخواهیم عبادت را یعنی آن تجلّی خواست روحی بشر را تعریف کنیم، ولی همه اینها در عبادت وجود دارد.

بزرگترین، شریفترین، باشکوه ترین و باعظمت ترین حالت انسان آن حالت پرستشانهای است که به خود میگیرد.

آیا پرستش منحصر به پرستش آگاهانه انسان است؟

مطلب دیگر: در باب زیبایی گفتیم آیا زیبایی- همچنان که افراد کم اطلاع فکر میکنند- امری است وابسته به غریزه جنسی حیوانات، و فقط نسبت به جنس مخالف احساس میشود؟ یا توسعه دارد، همه طبیعت را فرا میگیرد؛ از طبیعت بالاتر، معانی ذهنی را فرا میگیرد مثل آنچه که در فصاحت و بلاغت و شعر و غیره مثال زدیم؛ و از این هم بالاتر زیبایی معقول را فرا میگیرد، زیباییهایی که بالاتر از حد حس و حد خیال و غیره است. گفتیم البته بالاتر است. میبینید در دعا میخوانیم: اللَّهُمَّ انّی اسْأَلُک مِنْ جَمالِک بِاجْمَلِهِ وَ کلُّ جَمالِک جَمیلٌ [1] پروردگارا ما از تو مسئلت میکنیم، از زیبایی و جمالت. متکلمین اسلامی در باب صفات خداوند اصطلاح کردهاند صفات ثبوتیه و صفات سلبیه. ولی دیگران- مخصوصاً عرفا- اصطلاحشان صفات جمالیه و صفات جلالیه است. بجای صفات ثبوتیه میگویند صفات جمالیه و بجای صفات سلبیه میگویند صفات جلالیه. این برای آن است که جمال و زیبایی حقیقتش آنجاست، آنچه در اینجا هست جلوهای است از آنچه در آنجا هست.

عین این مطلب در باب پرستش هست. آیا پرستش منحصر به انسان است و